XX. yüzyıl Azerbaycan Edebiyatının en mühim simalarından biri olan Celil Mehmetkuluzade 1866’da Nahçivan’da doğmuştur.
Ancak, doğum yılıyla ilgili kesin bir kayıt tarihi yoktur. Bu konuda Celil Mehmetkuluzade, ne zaman doğduğunu bilmediğini, bu konuda ya- zılı bir belgesinin bulunmadığını söylese de res- mi kayıtlardan, 1866’da doğduğu anlaşılır.
Celil Mehmetkuluzade, fakir bir ailenin çocuğu- dur. Babası İran Azerbaycan’lının Hoy şehrin- den Nahçivan’a göçmüş bir taş işçisidir. Fakir hali
XX. yüzyıl Azerbaycan Edebiyatının en mühim simalarından biri olan Celil Mehmetkuluzade 1866’da Nahçivan’da doğmuştur.
Ancak, doğum yılıyla ilgili kesin bir kayıt tarihi yoktur. Bu konuda Celil Mehmetkuluzade, ne zaman doğduğunu bilmediğini, bu konuda ya- zılı bir belgesinin bulunmadığını söylese de res- mi kayıtlardan, 1866’da doğduğu anlaşılır.
Celil Mehmetkuluzade, fakir bir ailenin çocuğu- dur. Babası İran Azerbaycan’lının Hoy şehrin- den Nahçivan’a göçmüş bir taş işçisidir. Fakir halinde para biriktirip, Meşhed’i ziyaret ederek, Meşhedî unvanını alacak kadar dindar, az çok okur yazar bir adamdır.
Celil Mehmetkuluzade, 1873-79 yılları arasında din derslerinin ağırlıklı olarak verildiği bir okula devam eder. Arapça ve Farsçayı o yıllarda öğ- renmeye başlar. 1879’dan sonra Gori Muallim Mektebi’ne gider. O yıllarda, Ruslar tarafından Azerbaycan’ da açılan, ilk tahsil imkanını sağ- lamak, yerli ahalinin çocuklarına Rusça öğret- mek, bunları daha sonra çeşitli memuriyetlerde kullanmak gibi yararları düşünülen, temelinde “Ruslaştırma” ve “sadık memurlar” yetiştirme si- yaseti güden, Gori gibi okullar açılmıştı. N. Ne- rimanov, F. Köçerli, S. Ahundov, M. Magomayev gibi ünlü Azerbaycan yazarları da bu tür okul- larda tahsil görmüştü.
Celil Mehmetkuluzade’nin okuduğu yıllar, Çar
II. Aleksandrın öldürülmesinden sonraki baskıcı bir siyasî bir döneme rastlar. Aldığı eğitim ise onu giderek materyalist düşünceye doğru gö-
türür.
Bu eğitim sırasında Avrupa ve Rusya’dan V. Hugo, W.Shakespeare, S. Puşkin, V. Gogol, A. Kamenski, D. Uşinski, H. Pestalotsi gibi yazar ve eğitimcileri tanıma imkanı bulur.
1887’de okulu bitirir. Erivan yakınlarındaki Ulu- hanlı köyüne öğretmen olarak tayin edilir. 15 Ocak 1890’a kadar Uluhanlı ve Baş Noraşenfde öğretmenlik yapar. Sosyal ve siyasî değişiklikle- rin yaşandığı bu dönemde halkın sıkıntıları da fazladır. Okulların durumu kötü, halkınsa ilme ve okumaya hevesi yoktur.
Celil Mehmetkuluzade, gördüklerini kaleme al- mak ister. Bu maksatla 1889’da ilk alegorik ka- lem tecrübesi olan “Çay Destgahı” adlı piyesi yazar.
Genç neslerin iyi yetişmesini arzulayan Meh- metkuluzade, Baş Noraşen’ de kız öğrenciler için sınıf açar.
Nehrem’de Sokrat, Darwin, Stuart Mill gibi ünlü simaların fikirleriyle tanışır.
“Kişmiş Oyunu” (1892), “Danabaş Ehvalat- ları”(1894) adlı eserlerini yazar.
1895’te Nehrem’de evlenir, karısını doğum sıra- sında kaybeder.
Muhitten sıkıldığı için, 1897’de Nahçivan’a gi- der. Orada tercümanlık, polis memurluğu ve dava vekilliği gibi işler yapar. Bir süre tiyatro ile
ilgilenir. O sıralarda Nahçivan ve Erivan’da oy- natılan tiyatro eserlerinin çoğunda aktörlük ve rejisörlük yapar.
1901’de Nahçivan komiser yardımcılığı ayrılır. “Kaspi” ve “Kafkaz” gazetelerinde makaleleri yayınlanır. 1903’te Muhammet Ağa Şahtahtlı ile karşılaşır.
Şahtahtlı, “Şarkı-Rus” gazetesinde yazması için onu davet eder. F. Köçerli, M.E. Sabir, A. Ceh- het, M.S. Ordubadi, Ömer Faik Numanzade gibi fikir adamlarının yazılarının yayınlandığı bu gazetede, Celil Mehmetkuluzade’nin de yazıla- rı çıkmaya başlar. Yazarın ilk matbu eseri olan “Poçt Kutusu”(1904) adlı hikayesi de Şarkı-Rus gazetesinde yayınlanır.
1905’te çeşitli sebepler yüzünden Şarkı-Rus ga- zetesi kapatılınca, Celil Mehmetkuluzade ve dos- tu Ömer Faik Numanzade gazetenin matbaasını satın alırlar. “Gayret” adını verdikleri matbaanın parası, E. Bağırzade tarafından ödenmiştir.
Yazar, bu sıralarda Tiflis’teki Türk çocukları için bir pansiyon ve okul açar. O dönemde, yazıları çok çeşitli gazete ve dergilerde neşredilir.
Celil Mehmetkuluzade, Azerbaycan kadınları arasında da bir cemiyet kurmak ister. Onun te- şebbüsü ve ikinci eşi Hamide Hanım’ın deste- ğiyle 1905’te böyle bir cemiyet kurulur.
“Nevruz” adlı günlük bir gazete çıkarmak için izin alan yazar, sonra vazgeçer. “Molla Nas- reddin” adlı haftalık mizah dergisini çıkarmaya başlar. Derginin ilk sayısı 7 Nisan 1906’da ya- yınlanır.
Molla Nasreddin, kısa bir zamanda M.E. Sa- bir, E. Hakverdiyev, Ömer Faik, E. Nazmi, M.S. Ordubadi şair, yazar ve gazetecileri çevresine toplar.
“Molla Nasreddin” dergisinin etkisiyle o yıllarda Azerbaycan’da pek çok mizahı dergi çıkarılır.
1914’den 1917’ye kadar Molla Nasreddin neş- redilemez.
Yazar, bu arada “Kuzu”(1914), “Molla Fezleli”(1915) “Nigarançılık”(1916) “Konsulun Arvadı” (1918) adlı hikayelerini yazar.
6 Şubat 1917’de Molla Nasreddin dergisinin ilk sayısı yeniden yayınlanır, ancak derginin yayını 1918’de yeniden durdurulur.
“Anamın Kitabı” (1919) ve “Kamança” (1920) adlı eserlerini bu arada tamamlar.
Molla Nasreddin, 19 Şubat 1921’de Tebriz’ de yeniden yayınlanmaya başlanır. Celil Mehmet- kuluzade, aynı yıl orada “Ölüler” (1909) piyesini sahneye koyar. Molla Nasreddin, Tebriz’de de demokratik bir yayın organı olarak, İran Azer- baycanı ve İran matbuatının oluşumunda önem- li rol oynar.
Celil Mehmetkuluzade i “Hanın Tesbihi” “ Deli Yığıncağı” gibi eserlerinin konusunu İran Azer- baycanı’ ndan alır. “Danabaş Kendinin Mekte- bi” (192U adlı piyesini de Tebriz’den dönünce tamamlar.
Sovyet hakimiyeti dönemi 1922 Kasım’ında, Molla Nasreddin’in ilk sayısı çıkar. Celil Meh- metkuluzade, bu sıralarda başka yayın organla- rıyla da ilgilenir.
“Zırrama”, “Kasap”, “Sirken”, “Şe’r Bülbülleri”, “Bakkal Meşedi Rahim” gibi hikayeleri bu döne- me ait eserlerindendir.
Celil Mehmetkuluzade’nin “Ölüler” eseri Sovyet döneminde de ilgi görür. Yeni yönetimin ilk yıl- larında, eski alfabenin değiştirilmesini yazılarını da bu yeni alfabeyle yazar.
Sovyet yayın organlarında yayınlanan “Tahıl Hekimi”, “Şark Fakültesi”, Sakallı Uşak”, “Kaza Muhbiri”, “Belke de Gaytardılar”,”Buz”, “Ha- mallar”, “Yan Tüteyi”, “Hünerli Kadınlar gibi hi- kayeleri yazarın son eserleri arasındadır.
Celil Mehmetkuluzade, 4 Ocak 1932’de vefat eder.
Ölümünden sonra Celil Mehmetkuluzade hak- kında pek çok tez çalışması, monografi ve ki- taplar yazılır. 100. doğum yılı da Azerbaycan halkının medeni bayramı olarak kutlanır.
Azerbaycan’da pek çok şehir, köy ve sokağa Celil Mehmetkuluzade’nin adı verilmiştir.
Yazan Aysun Demirez Güneri
Devamını Oku
