Mahmudhoca Behbudî, 20 Ocak 1875 tarihinde Semerkant’ın banliyösündeki Bahşitepe köyünde doğdu. Babası Behbuhoca Salihhoca oğlu, Türkistan şehrinden olup Türk şeyhi Hoca Ahmed Yesevî’nin soyundandı. Annesinin dedesi Niyazhoca ise Harezm kökenliydi ve XVIII. yüzyılın sonunda Semerkant’a gelmişti.
Mahmudhoca Behbudî (20 Ocak 1875, Semerkant – 25 Mart 1919, Karşi), aydın, cedidcilik hareketinin ideolog ve liderlerinden biri, yayıncı ve siyasetçi, Özbek edebiyatı ile dramaturjisinin, ayrıca Tacik
Mahmudhoca Behbudî, 20 Ocak 1875 tarihinde Semerkant’ın banliyösündeki Bahşitepe köyünde doğdu. Babası Behbuhoca Salihhoca oğlu, Türkistan şehrinden olup Türk şeyhi Hoca Ahmed Yesevî’nin soyundandı. Annesinin dedesi Niyazhoca ise Harezm kökenliydi ve XVIII. yüzyılın sonunda Semerkant’a gelmişti.
Mahmudhoca Behbudî (20 Ocak 1875, Semerkant – 25 Mart 1919, Karşi), aydın, cedidcilik hareketinin ideolog ve liderlerinden biri, yayıncı ve siyasetçi, Özbek edebiyatı ile dramaturjisinin, ayrıca Tacik edebiyatının seçkin şahsiyetlerinden biridir.
Önce Semerkant’ta eğitim aldı, ardından Buhara medresesinde öğrenim gördü. İmam-hatip, kadı ve daha sonra müftü olarak görev yaptı.
Mahmudhoca’nın dünya görüşünün oluşmasında, cedidcilik hareketinin kurucusu İsmail Gaspıralı’nın büyük rolü olmuştur.
Behbudî, Semerkant’ta müftülük yapmıştır. 1900 yılında hac için Mekke’ye gitmiştir. Mısır’da, İstanbul’da da yaşamış, Semerkant’a döndükten sonra kendi kitap yayınevini kurmuştur.
1903–1904 yıllarında Mahmudhoca Behbudî, Moskova ve Petersburg’u ziyaret etti. 1907’de Kazan, Ufa ve Nijniy Novgorod’da bulundu. 1907 yılı Ağustos ayında Behbudî, Türkistan delegasyonunu temsilen, Rusya Müslümanlarının sorunları ve kültürüne adanmış bir toplantıda Nijniy Novgorod’da konuşma yaptı.
1905 yılından itibaren bütün Rusya Müslüman Partisi (“İttifak”) faaliyetlerine katıldı. Cedidciliğin ideologlarından ve liderlerinden biri idi. IV. Duma’nın Müslüman fraksiyonu ile iş birliği yaptı.
Behbudî, Semerkant’ta Türkçe ve Farsça-Tacikçe yayımlanan “Oyina” (“Ayna”) gazetesinin kurucusuydu.
Mahmudhoca Behbudî, Özbekçe ve Tacikçe yayımlanmış 200’den fazla eserin yazarıdır. Bunlar arasında “Muntahebi jugrofiyai umumiy” — “Kısaca Genel Coğrafya” (1903), “Kitab-ul-atfol” — “Çocuklar için Kitap” (1904) ve daha birçok eser bulunmaktadır.
Behbudî’nin yazarlık sanatının zirvesi, Özbek tiyatrosunun ilk eseri kabul edilen “Padarkuş” (Baba Katili) adlı dramadır. Eser, 1911 yılında Semerkant’ta yayımlanmış, 1912’de Buhara’da “Turan” gazetesinde Özbekçe olarak basılmıştır. Piyes, Semerkant, Buhara ve Taşkent tiyatrolarında sahnelenmiştir. Özbek dramaturjisinin ilk eseri olarak sonraki edebi çalışmalara büyük etki yapmıştır.
1913 yılında Behbudî, Özbekçe ve Tacikçe yayımlanan “Semerkand” gazetesinin yayımlanmasına başladı.
1917 yılında Behbudî, Semerkant Şehir Duması üyeliğine seçildi. 1917 yılının sonunda, Semerkant seçim bölgesindeki Müslüman örgütlerin oluşturduğu 2 numaralı liste üzerinden Kurucu Meclis üyeliğine seçildi.
Behbudi eserlerinde Özbek dilinin eş anlamlısı olarak Türk dili terimini kullanmış ve “Türkistan nüfusunun çoğunluğunun Özbek dilini konuştuğunu” belirtmiştir.[8] Behbudî’nin “Hak berylmas – olinur” – “Haklar verilmez, kazanılır!” sözleri Cedidlerin sloganı haline gelmiştir.
Behbudî, diğer cedidciler gibi, ulusal sanat ve edebiyatın geliştirilmesi, kadınların eşitliği, din adamlarının faaliyetlerinin yeniden düzenlenmesi, okullarda ulusal dilde eğitim verilmesi ve ülkenin siyasi yapısının reforme edilmesi için mücadele ediyordu. Müslüman okullarına yeni öğretim yöntemlerinin ve çeşitli çağdaş/sivil derslerin getirilmesi için çalıştı.
Behbudî, vatanı Türkistan’ın tarihinin oluşturulması gerektiğini savunuyordu.
Behbudî, Türkistan halkını Emir Timur’un torunları ya da akrabaları olarak görüyordu.
Ünlü yazar Sadriddin Ayni şöyle yazmıştır: “Müslüman Doğu, çalışkan şair Behbudî’yi saygıyla anacaktır; çünkü o, 20 yıl boyunca yeryüzünde kendi vazifesini bilen herkesi özgür bir yaşam, aydınlanma ve parlaklık için mücadeleye çağırdı.”
Kaynak:
Protasov L. G. Kurucu Meclis’in İnsanları: Dönemin İç Mekânında Bir Portre. Moskova: ROSPEN, 2008.
Kamoliddin Ş. İsmail Gaspıralı’nın arşivinden Türkistan’a ilişkin bir belge. // Kırım Tarihî İncelemesi. 2017. No. 1. s. 245–279.
(M. Behbudî’nin 1907 yılındaki Türkistan özerkliği projesi hakkında.)
Devamını Oku
