Muhammet Geldiyev,
Türkmenistan’ın Balkan ilindeki
Çeleken adasında, bir
balıkçı ailenin çocuğu olarak
dünyaya geldi. İlk eğitimini
doğduğu köydeki okulda
aldı. Daha sonra Buhara’da ve
Ufa’nın ünlü “Galiya” medresesinde
eğitimine devam etti.
Galiya, sıradan bir medrese
değildir. Çağın şartlarına
ayak uydurabilen; tarih, coğrafya,
matematik, fizik, kimya
gibi derslerin verildiği Müslüman
yüksekokuludur. Bu medrese
Sovyetlerdeki Türk ziyalılarının,
münevverlerinin yetiştiği
ve onl
Muhammet Geldiyev,
Türkmenistan’ın Balkan ilindeki
Çeleken adasında, bir
balıkçı ailenin çocuğu olarak
dünyaya geldi. İlk eğitimini
doğduğu köydeki okulda
aldı. Daha sonra Buhara’da ve
Ufa’nın ünlü “Galiya” medresesinde
eğitimine devam etti.
Galiya, sıradan bir medrese
değildir. Çağın şartlarına
ayak uydurabilen; tarih, coğrafya,
matematik, fizik, kimya
gibi derslerin verildiği Müslüman
yüksekokuludur. Bu medrese
Sovyetlerdeki Türk ziyalılarının,
münevverlerinin yetiştiği
ve onların bir araya toplandığı
muhit olması sebebiyle de ayrı bir öneme
sahiptir. Geldiyev, medreseyi bitirdikten sonra
Tatarlar ve Başkurtlar arasında öğretmenlik
yapar. Memleketine döner. 1921 yılından itibaren
Aşkabat Parti Okulu’nda ve Öğretmenlik
Meslekokulu’nda öğretmenlik yapmaya başlar.
Taşkentte kurulan (1922) Türkmen Bilim Kurulunun
üyeliğine seçilir. Muhammet Geldiyev,
Kurulun üyesi olduğu devirde önemli işlere imza
atar. Türkmencenin yazım kurallarının tanzim
etme, grafiğinin yeniden düzenleme planını hazırlamakla
görevlendirilir.
Türkmen Bilim Kurulu, onun
Tatar dilcilerini örnek alarak
hazırlamış olduğu Arap harflerine
dayalı Türkmen alfabesini
yeniden düzenleme planı doğrultusunda
özel bir karar alır.
Muhammet Geldiyev’in hazırladığı
yeniden düzenleme planının
ana hatları, yazı dilinin
konuşma diline daha yakın hale
getirirmesi ve bu yönde yazım
ve imla kurallarının düzenlenemesi,
her sesin harf karşılığının
alfabede yer almasından ibaretti.
Yeniden düzenlenen alfabede
7 tane ünlü ve 26 tane ünsüz
harf yer almaktaydı. Türkmen
Bilim Kurulunun üyeleri,
bu düzenlemelerin dışında, yeni açılmaya başlayan
Türkmen okullarının ders kitaplarını da hazırlamaya
başlalar. Bu çalışmalar, Türkmen Sovyet
Cumhuriyetinin kurulmasıyla birlikte daha
da hız kazanır. Bu kitapları hazırlarken, diğer
kardeş Türk halklarından ve kendi mirasımızdan
uzaklaşmamaya dikkat edilmiştir.
Muhammet Geldiyev’in aynı yıllarda okullar ve
likbezler1 için “Elipbiy (alfabe)”, “Dil Sapakları
(dil dersleri)” gibi bazı eserleri yayımlanır. 1929
yılında onun G. Alparov’la birlikte “Türkmen
Diliniń Gramatikası (Türkmence’nin Grameri)”
isimli ders kitabı basılır. Geldiyev ve Alparov’un
bu çalışması, o ana kadar yazılan ders kitaplarından
büyük ölçüde farklıydı ve Türkmence’nin
yazım kurallarını anlatan ilk kitaptı. Bu iki dil
âlimi, dil etkenlerinin bilimsel anlatımını ortaya
koydular.
Muhammet Geldiyev, Türkmenistan Halk
Maarifi’nde ve Türkmen Kültürü Enstitüsü’nde
de çalışır. Bu dönemde, ders kitaplarının dışında
Türkmen edebiyatı, genel pedegoji ve öğretim
metotları ile ilgili çalışmaları da yürütmüştür.
1926 yılında Bakü Türkoloji Kurultayı’nda alınan
tavsiye kararına göre SSCB’de yaşıyan Türk
halklarının alfabe sistemini yeniden düzenleme,
yani Arap alfabesinden Latin alfabesine geçme
çalışması yapılır. Ama bazı Türk Topluluklarında
Latin alfabesine geçme süreci yavaş işler. Bunun
üzerine Sovyet Hükümeti, harekete geçer
ve SSCB Merkez İcra Kuruluna bağlı Merkezi
Komite’yi oluşturur. Bu Komite, Sovyetlerdeki
Türk halklarının fonetik sistemini, gramer yapısını
öğrenmek ve onların yazım ve imla kuralları,
terminolojik yapıları üzerinde çalışmalar yapmaya
başlar. Geldiyev, bu Komiteye dahil edilir
ve Türkmence’nin yapısı, yazım ve imla kuralları
hakkında ortaya attığı meselelerle, önerileriyle
diğer üyelerin dikkatni çekmiş ve diğer dilciler
tarafından desteklenmiştir.
Muhammet Geldiyev, Komitenin birinci toplantısında
Türkmence’deki ünlüler hakkında bildiri
yapıyor ve Resmi Türkmence’de on altı tane
ünlünün olduğunu diler getirir. O “Arkadaşlar,
biz dün dokuz tane ünlü kabul ettik, fakat onlar
Türkmence’deki bütün sesleri karşılayamıyor.
Biz de uzun ünlüler olduğu için Türkmen ve
Kırgız alfabelerinde çift ünlü sistemini (aa, oo,
ee…) kullanmayı zaruri sayıyoruz” diyerek yazım
ve imlada uzun ünlüleri çift harfle yazmayı
önerir ve bu önerisi kabul edilir. Bu kural,
Yakutça’da ve Kırgızca’da günümüzde de geçerlidir.
Fakat Türkmence’de bu kural ancak üç
sene, yani 1930’a kadar devam etmiştir.
Geldiyev, Kümüşalı Böriyev’le beraber, edebî
Türkmence’nin yazım ve imla kurallarını, ses ve
şekil bilgisini standartlaştırmak için ciddî çalışmalar
yapmıştır. Daha sonra bu çalışmalar Latin
harflerine dayalı yeni Türkmen alfabesiyle
kitap haline getirilmiştir. Nitekim 1930 yılındaki
“1.Türkmenistan Lingivistik Konferansı”nda
sunduğu bildiride Türkmence’nin bazı gramer
kuralları hakkında görüşlerini dile getirir ve bu
önerileri kabul edilir. Muhammet Geldiyev’in bu
konferansta kabul edilen gramer kuralları hâlâ
geçerliliğini sürdürmektedir.
Geldiyev’in yaptığı işler 1970’li yıllara kadar layık
olduğu yeri bulamamıştır. O, “halk düşmanı”,
“pantürkist”, “milletçi” olarak adlandırılmış
ve çalışmaları kapalı arşive geçirilmiştir. 1960’lı
yıllarda onun terminoloji ve Türkmen edebî dili
meseleleri hakındaki doğru fikirlerine, pantürkizme
hizmet ettiği düşüncesiyle kimse “yaklaştırılmamıştır”.
Büyük dilci Muhammet Geldiyev, 3 Ocak
1931’de akademik hayatının zirvesinde, genç
yaşta fanî hayata veda etmiştir. “Türkmenistan”
gazetesinin 5 Ocak 1931 tarihli sayısında, Muhammet
Geldiyev’in vefatından ötürü, Turan’ın
aksakalı Berdi Kerbabayev’in aşağıdaki ağıtı
neşredilmiştir.
MUHAMMET GELDİYEV
Dili kada salıp duran, ey dilçi,
Aramızdan çıkdıň, neneň dillenmen2?
Dil derdiniň dermanıdıň, ey tebip,
Elimden aldırdım, niçin dillinmen?
Türkmen dilin kada salıp başlan sen,
Dil uğrunda on on bäş yıl işlän sen.
Dil sapağın3 ele alıp dınuwsız,
Deşik, dilik yerin çatıp yörmediň,
Göz kütelip, güyç kuwwatıň gaçsa da,
Canığıp işlediň, asla armadıň.
Bilsem de men mundan ozal gadrıňı,
Dilim dişläp, awunamsoň4 bilyärin.
Türkmenistan ülkesiniň dilçisi,
Hemişelik5 seni yada salyarın.
Dil tamınıň düybün tutduň, ey ussa,
Şägirtleriň hökman bitir ol tamı.
Dört yanıňdan ganatların galdırıp,
2 Dillenmen - dillenmiyeyim
3 Sapak – ders // sapağın - dersini
4 Avunmak – acı çekmek, kötü bir olay yaşamak
5 Hemişe – her zaman, devamlı, sürekli
Dil düzseler, galmaz onuň bir kemi.
Şuralar ilinde ösdükçe ılım,
Ussadını6 yada salcakdır dilim.
Muhammet Geldiyev’in kendinin ve başka müelliflerle
yazdığı eserlerinin biblografiyası:
Alparov G., Geldiyev M., Dil sapaklığı, Daşkent,
1923
Geldiyev M., Alparov G., Dil sapaklığı. Aşgabat,
1926
Geldiyev M., Alparov G., Türkmen diliniň garamatikası,
Aşgabat, 1929
Geldiyev M., Alparov G. Ululara okuv-yazuv
övretmek üçin sapaklık, Daşkent, 1924
Geldiyev M., Alparov G. Ululara okuv-yazuv
övretmek üçin sapaklık, 5-nci yola basılışı, Aşgabat,
1925
Geldiyev M., Alparov G., Elipbiy 3-nci yola basılışı,
Aşgabat, 1926
Geldiyev M., Böriyev K. Latın harpı esasında
düzülen türkmen elipbiyi, 4-nci yola basılışı, Aşgabat,
1928
Geldiyev M. Bütin mekdeplerimizdemi ya-ki
yeke orta mekdeplerimizdemi? Haysı bilen okatmak
meselesi // Türkmenistan, 1926, 14 aprel -
№71
Geldiyev M., Gızıl goşun elipbiyi, Aşgabat, 1928
Geldiyev M., Dayhan elipbiyi, 3-nci yola basılışı,
Aşgabat, 1930
Geldiyev M. Divanları yerlileşdirmek hem adalga
meselesimi ya-ki yeke adalga meselesimi? //
Türkmenistan, 1926, 9 noyabr - №276
Geldiyev M. Krışka arabskomu alfavitu // Turkmeniskaya
iskra, 1928, 4 iyul - №147
Geldiyev M., Mekdebe çenli terbiye, Aşgabat,
1925
Geldiyev M., Türkmen bilim komisiyasınıň düzülişi
hem onuň eden işleri. // Türkmen ili, 1924,
№6-7-8
6 Ussat – usta, en iyi yapan
Geldiyev M., “Türkmenistan” gazetiniň dili, yaki
bizde adalga (istilah) meselesi. // Türkmenistan,
1925, 14 aprel - №74
Geldiyev M., Türkmen dilinde uzın çekimli ses
hem onuň rolı (käri). // Türkmenistan, 1930, 18
may - №112; 19 may - №113
Geldiyev M., Täze elipbiyiň käbir yazuv düzgünleri
hakında düşündirme. // Gızıl yol, 1928, №1
Geldiyev M., “Şiveçiye” adında gaytargı yazan
yoldaşa gaytargı. // Türkmenistan, 1926, 3 yanvar
- №1; 4 yanvar - №2; 5 yanvar - №3.
Geldiyev M., Elipbiy (balalar üçin), 3-nci yola
basılışı
Geldiyev M., Turkmenovodeniye, 1931, №1-2
Geldiyev M., Türkmenistan, 1931, 5 yanvar - №4
Geldiyev M., Türkmen medeniyerti, 1930, №12
KAYNAKÇA:
Alparov G., Geldiyev M., Dil Sapaklığı. Daşkent,
1923.
Annagurdov M. D., Türkmenistanıň Metbugat
Tarıhından Sapaklar, Aşgabat, Ilım, 1962,
s. 295-299
Durdıyev H., M. Geldiyeviň Ilmı Mirasınıň
Övrenilişi, Gumanitar Ilımları, 1992, Nu: 6
(TİA-nın haberleri).
Kultura i Pismennost Vostoka, I. Cilt, Moskva,
1928, s.130.
Söyegov M., Geldiyev M., Türkmen Dili hem
Edebiyatı, 1992, Nu: 4.
3. Türkmen Bilim Heyatınıň Türkmen İmlası
Hakındakı Kararı, Türkmen İli, 1923, Nu: 4-5.
H. Durdyyev, Dil ve Dövür. Aşgabat, Ilım, 1997
Kürenov S., Muhıyev H., Türkmen Dilçileri,
Aşgabat, Ilım, 1988
Täze Türkmen Elipbiyini Övrenmäge Ullanma,
Aşgabat, 1927
YAZAR: PENA TOYLIYEV
Devamını Oku
