Abay’ın edebi eserlerindeki tarihi gerçekler, halkımızın kaderiyle sıkı sıkıya bağlantılıdır. Toplumun değişmesine neden olan iyi kötü bütün olaylar, halkımızın tarihine de Abay’ın edebi eserlerine de ortak konu olmuştur. Bu sebeple, Abay’ın mirası için halkın kaderinin aynası demek de mümkündür. Çünkü Abay’ın edebi eserlerinden halkın yaşadıklarını görebiliriz. Halkımızın bilgesi Abay’ın mirasını derlemek, araştırmak ve yurda duyurmak amacıyla “Abay Araştırmaları İlmi” alanı kurulmuştur. Abay araştırmaları tarihi; ülkenin tarihi, siyasi ve sosyal durumlarıyla bağlantılı olan düşünürün mirasını araştırma, tanıma, değerlendirme, tanıtma ve öğretmeye dayanır.
Abay üzerine yapılan araştırmalar toplamını sadece bir insanın değil, bütün halkın yaşamıyla ilişkilendirebiliriz. Abay mirasını öğrenme ve araştırma çalışmalarının hızı, 20. yüzyılın başında iyice gelişmiş, çok daha üst seviyelere taşınmıştır. En başta Abay’ın eserlerini yayınlamak ve halk arasında tanıtmak için çaba veren kişi, kayınbiraderi Käkitay Iskakulı olmuştur (Abay Ens., 1955: 35). Akının hayatıyla eserlerine ithaf edilmiş ilk araştırma, Alihan Bökeyhanulı’nın “Semipalatinskiy listok” gazetesinde 1905 yılında Rus diliyle yayınlanan “Abay Kunanbayev” adlı makalesiyle başlar (Bökeyhanov, 1994: 58). A. Bökeyhanulı, bu makalesinde Abay’ın akınlığını ( âşıklık) tanıtan iki konuya yer vermiştir:
1. Akının yazılı edebiyata getirdiği eğitim ve yenileşmeye dair fikirleri.
2. Akının tabiat coşkusuyla yazdığı şiirlerinin Kazak şiirine getirdiği yenilikler.
Ek olarak, bu makalede Alihan, Abay’ın Rus edebiyatından öğrendiği birçok şey hakkında: “Abay, hayatının son anına kadar Mihaelis’i özellikle anıp ‘Dünyada gözümü açmama sebep olan kişi, Mihaelis’tir.’ Diyerek ona borçlu olduğunu ifade eder. Kısacası; Abay, Spenser’in “Täciriybeler/Tecrübeler”ini, L’yustin’in “Pozitivti filosofiya/Olumlu felsefe” sini, Dinyeper’in “Evropanıñ aqıl oyınıñ damuvı/Avrupa’nın Akıl ve Düşüncesinin Gelişmesi” ni, N.G.Çernışevski’nin “Sovremennik/Çağdaşlık”taki makalelerini okumuş ve onların kaderleriyle de tanışmıştır.
Abay, özellikle Lermontov’un eserlerini beğenerek okumuş ve “Oy/Düşünce”, “Qanjar/ Hançer”, “Duğa/Dua” gibi diğer şiirlerini mükemmel bir şekilde Kazakça’ya çevirmiştir. Abay, Kazaklar için manidar ve faydalı kabul edilen Krilov’un birçok fablını tercüme edmiştir (Bökeyhanov, 1994: 412).
A. Bökeyhanulı’nın makalesiyle başlayan “Abay Araştırmaları İlmi”, Käkitay Iskakulı, A.Baytursınulı ve M. Duvlatulı’nın makaleleriyle daha da genişleyerek devam eder. A. Baytursınulı bir yazısında “Kazakların Baş Şairi, Abay Kunanbayev’dir. Kazaklarda ondan önce ve sonra Abay’ı geçebilen bir şair olmamıştır.” diye açıkça söyler.
Abay’ın edebi mirasını tanıtma ve bu konuda ilmi araştırmalar yapma noktasında asıl öne çıkan kişi, Muhtar Avezov olmuştur. O, bütün ömrünü Abay’ın hayatıyla eserlerini araştırmaya adamış büyük bir edebi şahsiyettir. M. Avezov’un başlattığı çalışmalarla Abay’ın ölümüne kadarki otuz yıllık fark düşünülecek olursa 1933 yılında yayımlanan Abay’ın ilk eserler külliyatı, “Abay Araştırmaları İlmi”nin temelini oluşturan ilk tarihi eser olarak kabul edilir. Bu külliyat 1939, 1940 yıllarında iki cilt olarak tekrar yayınlanır. Bu iki ciltlik külliyat, 1933 yılının külliyatıyla karşılaştırıldığında birçok değişikliğe sahip olduğu görülür. Birinci külliyata 35 tane şiir alınmışken son külliyata 88 şiir yerleştirilmiştir. Abay’ın edebi mirasını öğrenme ve tanıtma yolunda M. Avezov’un en büyük katkısı, şüphesiz bilge şairin kaleme aldığı eserleri üzerine yaptığı ilmi araştırmalarıdır.
1930’lu yıllardan itibaren M. Avezov, “Abay” ve “Şolpan” dergilerinde araştırma makalelerini yayınlar ve Abay’ın mirasının araştırılmasını ele almanın gerekli olduğunu gündeme taşır. M. Avezov’un bilimsel teorilerinin içinde seviyece yüksek olan benzersiz makalesi, 1934 yılında “Abay aqındığınıñ aynalası/ Abay’ın Şairlik Ortamı” adıyla “Ädebiyet maydanı/Edebiyat Meydanı” dergisinde yayınlanır. Bu, gelecekteki Abay Araştırmaları alanının yönünü ve yöntemini belirleyen bir eser olur. Genel olarak M. Avezov’un uzun yıllar boyunca Abay hakkındaki kesintisiz araştırmalarında ortaya koyduğu ilmi uygulamalı eserleri, dört alana ayrılarak incelenebilir:
1. Abay yazmalarının derlenmesi, metnin ilmi bakış açısıyla incelenmesine dayalı çalışmalar,
2. Abay’ın biyografisinin yazımı, onun yaşadığı dönem hakkında toplanılan veriler ve kaybolan şiirlerin toplanıp belli bir tertip içine dahil etme çalışmaları,
3. Abay’ın hayatıyla eserleri hakkında özel ilmi araştırmaların yürütülmesi.
4.Abay’ı anlatan ve edebi zirve kabul edilen eser “Abay jolı/Abay Yolu”nun yazılmasıyla, onun bütün dünyaya tanıtılmasıdır.
M. Avezov, şairin eğitim öğretime dair düşünceleriyle gençleri yeni bir yola, Abay’ın özlediği insanlık yoluna doğru yönlendirdiğini; onlara doğruluk, dürüstlük, namuslu ve düşünceli olma gibi konulardan hareketle manevî terbiye verdiğini belirtir ve heyecanlanarak: “Bozkırı basan zifiri karanlığı yarıp elinde sadece alevli tek bir kandil tutarak halkına dönüp: ‘Sabah çoktan geçti, güneş bu taraftan doğacak!’ diyen şair idin”, mısralarıyla coşar (Avezov, 1964: 78).
Böylece M. Avezov, Abay hakkındaki ilk makalelerinden itibaren monografik temelli araştırmaları vasıtasıyla, Abay Araştırmaları İlmi’ni bağımsız bir bilim alanı seviyesine yükseltir, akının eserlerinin ilmi baskılarını yayımlar. Abay Araştırmaları İlmi’nin temelini kurar. M. Avezov’un ilmi eserleri ve araştırmalarıyla birlikte başka bilim insanları da bu alana kendi emeklerini katar. Kajım Jumaliyev’in “Abayğa deyingi qazaq poeziyası jäne Abay Poeziyasınıñ tili/Abay’a Kadarki Kazak Şiiri ve Abay Şiirinin Dili” adlı doktora tezi “Abay Araştırmaları” alanına katkı sağlayan önemli eserlerdendir.
Avezov zamanında ve Avezov’dan sonra S. Mukanov, K. Jumaliyev, T. Tajibayev, B. Erzakoviç, K. Muhamedhanulı, M. Silçenko, I. Düysenbayev, Z. Ahmetov, K. Beysembiyev, A. Jiyrenşin, A.Nurkatov, S. Kirabayev, M. Mırzahmetulı, R. Sızdıkova, J. Ismağulov gibi araştırmacılar, Abay Araştırmaları İlmi’ne kendilerine özgü bilgiler katıp, Abay Araştırmaları’nın her alanında ilmî eserler verir.
Abay’ın maneviyatına gelince 1940 yılında (5), 1946 yılında (6), 1965 yılında (7), 1988 yılında (8), 1995 yılında (9) adet yayınlanan bibliyografik eserlerde, Abay hakkında yazılan eserlerin sayısının altı bini aşması, “bilge” nin mirası üzerinde bugüne kadar yapılan araştırılmalar süresince ne kadar çok eser üretildiğini gösterir. Abay’ın halk ruhunda ne kadar çok düşünceye temel teşkil edip, çeşitli alanlarda birçok eserin doğmasına yol açtığı, yurdumuzun Abay’ı tanımak için gösterdiği hevesin büyük bir ürünüdür. Çünkü Abay’ı tanımak; kendini, milletini, tarihini, dilini, zihniyeti tanımak demektir. Bu konuda Abay mirasını bilimsel açıdan araştırarak şairin görkemli hayatı ve eserlerini yayınlamakla, Abay’ı sadece Kazaklara değil, bütün dünyaya tanıtmakta en büyük role şüphesiz Muhtar Omarhanulı Avezov’un sahip olduğu hepimizce malumdur.
“Abay Araştırmaları İlmi”, sadece ülkemizin bağımsızlığını kazandığı yıllarda komünist ideolojiyi savunan, sert kuralların dar çemberinden çıkarak ilmi alanını özgürce genişletmek için büyük bir imkân kazanır.
Abay’ın mirasını tanıtmakta, her dönemde toplumdaki siyasi durumun da etkisiyle her tür bakış açısı ve düşünce de gelişmiştir. Abay’ı kendi yurduna tanıtıp, öğretmek amacıyla yazılan eserleri şu şekilde gruplayarak göstermek mümkündür.
1. İlk sıradaki makalelere Ekim ihtilaline kadarki dönemde yazılanlar girer. Bunlar: A. Bökeyhanov’un (1992), K. Iskakulı’nın (1909), Zeynelğabiyden İbn Amire’nin (1909), A. Baytursınulı’nın (1913), M. Duvlatulı’nın (1914), S. Abişulı’nın (1916), S. Torayğırov’ın (1967), A. Beloslyudov’un (1993) eserleridir. Bunların çoğu, 1993 yılında “Abaydı oqı, tañırqa/Abayı oku, şaşır” (Mırzahmetov, 1993) adıyla yayınlanan külliyata girdi.
2. Sovyet sansürünün etkisiyle 1923-1951 yılları arasında yazılan S. Mukanov’un (1923 1. Navrız), I. Kabılov’un (1928), Ğ. Toğjanov’un (1935) yazıları ve Abay’ın şair öğrencileriyle karşılıklı yapmış olduğu edebî atışmalar ile Abay mirasına kabul edilen yazılar (Abaydıñ.., 1951).
3. Abay yaratıcılığın adil bir şekilde değerlendirmekte açık bir yön ve sağlam bir yöntemle, Abay mirasını gelecek nesillere doğru bir şekilde ulaştırmak niyetiyle yazılan I. Mustambayulı’nın (1928), K. Jubanov’un (1986), I. Jansügirov’un (1923), B. Kenjebayev’in (1925), Z. Şaşkin’in (1934), K. Muhamethanov’un (1940) eserleri.
4. Abay eserlerini derinlemesine inceleyen araştırmacılar da vardır. Bunlara M.Avezov’dan (1995) itibaren, A. Sağdi (1923), A. Nurkatov (1966), A. Jiyrenşin (1950), M. S. Silçenko (1957), E. Ismayılov (1945), K. Jumaliyev (1960), R. Sızdıkova (1968), T. Tajibayev (1957), H. Süyinşaliyev (1956), Z. Ahmetov (1995), M. Mırzahmetulı (1994), K. Salğaraulı (1993), Ğ. Esim (1994), T. Jurtbay (2001), J. Ismağulov (1994) (v.b.) gibi yazarların kaleme aldığı geniş hacimli araştırmalar.
Sovyet ideolojisinin ortaya çıkıp güç kazanmasıyla partinin, siyasi hâkimiyetinin üstünlük kurduğu dönemlerde, Abay yaratıcılığı hakkında o zamanın rüzgârıyla yanlış fikirler söyleyen yazar S. Mukanov, sonra bilge şairin mirası hakkındaki düşüncelerini değiştirip, bilge şairin amacını ve asil özelliklerini halkına tanıtmak için önemli ilmî bir eser yazar.
Abay üzerine araştırmalar yapan bilim insanları, şairin yaratıcılığının üç ana kaynaktan beslendiği söyler:
1. Kazakların sözlü edebiyatı ve kültürü,
2. Antik ve orta çağdaki doğu düşünürlerinin seçilmiş eserleri,
3. Rusların materyalist felsefesiyle demokratik medeniyeti, Ruslar vasıtasıyla öğrenilen dünya yüzündeki (öncelikle Batı Avrupa’nın) felsefi fikirler.
1940-1950 yıllarında Abay’ın hayatıyla yaratıcılığını araştırma işi, geniş kapsamda, çok yönlü devam etmiş ve yeni bir seviyeye yükseltilmiştir. Özetlemek gerekirse şairin; sosyal, ahlakî, estetik, psikolojik, pedagojik düşüncelerini derinlemesine araştırıp inceleyen eserler yayımlanmıştır.1957 yılında M. Avezov’un doğrudan başkanlığının yaptığı bir kurulla hazırlanan Abay eserlerinin tam külliyatının yayınlanması, Abay Araştırmaları İlmi’ndeki en büyük ve önemli gelişme olur.
1965 yılında M. Mırzahmetulı “Abay Qunanbayevtıñ ädebiy murasınıñ zerttelüv jayı/Abay Kunanbayev’in Edebî Mirasının Araştırılması” adındaki yüksek lisans tezini savunur. Daha sonra T. Kekişev’in Abay Araştırmalarının geliştirilmesine katkı sağlayan “ Oñaşa otav/Yalnız otağ” (1982) adlı monografisi yayınlanır. 1965 yılından itibaren Abay mirası hakkında yüksek lisans ve doktora tezi şeklinde araştırmalar yapılıp, konular sistemli bir şekilde ele alınmaya başlanır. Geçmişten bugüne, Abay araştırmaları alanıyla ilgili yüksek lisans ve doktora tezlerinin ve birçok ilmi monografilerin yayınlanması, Abay mirasının bol bir hazine olduğunu da ispatlar.
Bağımsızlığın alındığı 1990 yılından itibaren, önceden anılması yasak olan Abay’ın dinî görüşleri ile İslami konulardaki fikirleri hakkında da çalışmalar yapılır. Akının ahlak felsefesi ve insanlığın temeli konusundaki fikirleri de ele alınmaya başlanır. A.Maşanov’un “El-Farabi jäne Abay/El Farabi ve Abay”, Ğ.Esimov’un “Hakim Abay/Bilge Abay”, M.Orınbekov’un “Abaydıñ filosofiyalıq közkarası/Abay’ın Felsefik Görüşü”, M.Mırzahmetov’un “Abaydıñ adamgerşilik murattarı/Abay’ın İnsanlık Muradı” adındaki araştırmaları, akının düşünce dünyasını ortaya koyan önemli eserlerin başında gelir. Abay araştırmaları alanında değerli eserler bırakan kişilerden biri de edebiyatçı, arşivci Beysenbay Bayğaliyev’dir. Yazarın Abay’ın hayatıyla ilgili bilinmeyenler ve şüpheli soruların gerçek cevaplarını araştırdığı “Abay ömirbayanı arhiv derekterinde/Abay’ın Hayatı Arşivlerde” adlı monografisi, 2001 yılında yayımlanır. Bu eserde Abay’la ilgili bütün haberlerin kesin ve açık belgeleriyle karşılaşmak mümkündür.
2009 yılında S. Kaskabasov’un başkanlığında Abay’ın 1909 yılında Sankt-Petersburg’da yayımlanan ilk külliyatı, yüz yıl sonra tıpkıbasım şeklinde tek bir kitap olarak yayımlanır. Son yıllarda bilim adamları tarafından yayımlanan J. Ismağulov’un “Abay: danalıq däristeri/Abay: Bilgelik Dersleri”, Ş. Elevkenov’un “Abaydıñ epistolyarlıq romanı/Abay’ın Mektubumsu Romanı” gibi araştırmalar, Abay’ın sonsuz bir konu, bitmez manevî bir hazine olduğunu gösterir. Bu nedenle Abay’ın kişiliğini, Abay devrini, Abay’ın hayatı, yaratıcılığı ve mirasını ömür boyu araştırmak mümkündür.
Sömürgecilik politikasını bir asra yakın sürdüren Rus siyasetinin, bütün Kazak yurdunda, ayrıca Abay’ın yaşadığı bölgede, halk birliğine zarar verecek şekilde rekabet, çekememezlik psikolojisini yerleştirmek için gayret ettiği malumdur. Bunu sezen Abay:
Bas basına biy bolğan önkey qıyqim Minekiy,
buzğan joq pa eldin sıyqın Biri qan,
biri may bop eki urtın
Öz qolınnan ketken endi öz ırqın.
Kendi başına bey olan bütün kırıntılar,
İşte, bozmadı mı? Ülkenin şeklini
Biri kan, biri yağ iki avurdunun,
Elinden gitti şimdi kendi iraden
diyerek çarlık hükümetinin gizli siyasetini daha ilk başında sezmiş ve anlamıştı.
Özetlemek gerekirse, büyük şairin hayatı ve edebî mirası; Kazak halkının geleceğinin sağlam temeller üzerine oturmasına, birliğine, bütünlüğüne, kefillik eden manevî bir gıdadır. Çünkü Abay’ın en büyük gayesi; insanı, insancıl ve ahlaklı insanlar tarafından yetiştirmekle toplumu olgunlaştırmak ve Kazak toplumunu gelişmiş medeniyetlerin arasına katmaktır. Bu nedenle Abay’ı tanımak ve tanıtmak Kazak halkı için her daim önem verilmesi gereken bir konu olacaktır.
Kaynakça
Abaydıñ mäselelerine arnalğan aytıstan/ Sotsialistik Qazaqstan (1951. 4 şilde); Qazaq SSR Ğılım akademiyasınıñ Prezidiyumında, Ädebiyet jäne iskusstvo (1951) . 9 s.
Abay Entsiklopediyası (1995). Almatı, Atamura, 367 s.
Ahmetov Z. (1995). Abaydıñ aqındıq älemi, Almatı, 272 s.
Äbişulı Samat (1916). Abay termesi, Orınbor, 48 s.
Ävezov M. (1964). Abay eñbekteriniñ biyik nısanası, Almatı: Ğılım.
Ävezov M. (1995). Abay Qunanbayev, Almatı, 320 s.
Baytursınulı A. (1913). Qazaqtıñ bas aqını, Qazaq, 39 / 40 / 43.
Baytursınulı A. (2003). Bes tomdıq şığarmalar jiynağı, 1 tom, Almatı, 408 s.
Bökeyhanov Ä. (1992) . Abay ( İbrahim) Qunanbayev. (Nekrolog)/ Abay, 2 s.
Bökeyhanov Ä. (1994) . Şığarmalar, Almatı, 384 s.
Duvlatulı M. (1914). Abay, Qazaq, 67 s.
Isqaqulı K. (1909). Abay (İbrahim) Qunanbayulınıñ ömiri, Qazaq aqını İbrahim Qunanbay ulınıñ öleñi. Bastırğan: Käkitay , Turağul Qunanbay uğlandarı. SP, 107 s.
Ismağulov J. (1994). Abay: aqındıq tağlım, Almatı, 280 s.
Ismayılov E. (1945). Abaydıñ aqındıq şeberligi, Almatı, 260 s.
Ismayılulı E. (1934). Şaşkiyn Z. Abaydıñ poetiykası, Ädebiyet maydanı 11, 12 s.
İsmailov E., Bekhojin Q. (1940). Abay. Sın-biblioğrafiyalıq materialdar. Öleñder jäne bibliografiya qur, Almatı, 47 s.
Jansügirov I. ( 1923. 8 mamır). Abay kitabı, Tilşi,
Jiyrenşin Ä. (1950). Abaydıñ orıs dostarı, Almatı, 195 s.
Jubanov Q. (1986). Abay-qazaq ädebiyetiniñ klassigi/ Abay tağlımı (Qur: N.Ğabdullin), Almatı, 430 s.
Jumaliyev Q. (1960). Qazaq ädebiyeti tarıyhınıñ mäseleleri jäne Abay poeziyasınıñ tili, 2 tom, Almatı, 364 s.
Jurtbay T. (2001). Küyesiñ jürek..Süyesiñ, Almatı, 408 s.
Kenjebayev B. ( 1925. 28, 29 tamız) Abay, Eñbekşi qazaq,
Qabılov İ. (1928). Filosofiya kazahckogo poeta Abaya i yeye kritika, Sovetskaya step’, 2 iyulya;
Qabılov I. (1929). Tağı da Abay jäne abayşıldar tuvralı, Eñbekşi qazaq, 20 qaraşa.
Mırzahmetov M., Qoyşıbayeva B. Q., El’konina F.İ. (1965). Abay Qunanbayev (bibliografiyalıq körsetkiş), Qur. Almatı, 292 s.
Mırzahmetov M. (1988). Abaytanuv (bibliografiyalıq körsetkiş), Almatı, 240,
Mırzahmetov M. (Beloslyudovtıñ qoljazbasınan, Qur) (1993). Abaydı oqı, tañırqa, Almatı, 158,
Mırzahmetov M. (1993). Abaydı oqı, tañırqa, Almatı, 158 s.
Mırzahmetulı M. (1994). Abay jäne Şığıs, Almatı, 178 s.
Mırzahmetov M. (1995). Abay Qunanbayev (bibliografiyalıq körsetkiş). Ğılımiy redaktorı, Almatı, 303 s.
Muqamethanov Q. (1940/ 5, 6, 10, 12, qazan, 10 jeltoqsan. 1945/ 23, 25, 26, 29, 30 qaraşa). Abaydıñ ädebiyet mektebi, Ekpindi.
Muqanov S. (1964). Jarqın juldızdar, Almatı, 352 s.
Muqanov S. (1923. 1 Navrız). Qara taqtağa jazılıp qalıp jürmeñder, şeşender, Eñbekşi qazaq. (1928). Ärkim özinşe oylaydı, Jaña ädebiyet, 3.
Muqanov S. (1951). Abaydıñ şäkirtteri tuvralı/Ädebiyet jäne iskusstvo, 7,
Mustambayulı I. (1928. 22 avgusta ) . Poet Abay i yego filosofiya/ Sovetskaya step’.
Mustambayulı I. (1929. 10 qañtar) . Aqın Abay jäne pälsapaşıl Iliyas tuvralı/ Eñbekşi qazaq.
Nurqatov A. (1966). Abaydıñ aqındıq dästüri, Almatı, 346 s.
Sağdiy A. (1923). Abay, Akjol, 355, 356, 359, 363, 369, 372 sayı.
Salğaraulı Q. (1993). Tanım baspaldaqtarı, Almatı, 118 s.
Säbiytov H. (1946). Abay (Abaydıñ 1889-1945 jıldarı basılğan şığarmaları men ol tuvralı jazılğan ädebiyetterdiñ bibliografiyalıq körsetkişi) , Almatı, 78 s.
Sızdıqova R. (1968). Abay şığarmalarınıñ tili, Almatı, 334 s.
Sil’çenko M.S. (1957). Tvorçeskaya biyografiya Abaya, Almatı, 294 s.
Süyinşäliyev H. (1956). Abaydıñ qara sözderi, Almatı, 152 s.
Tajibayev T. (1957). Filosofskiye, psihologiçeskiye iy pedagogiçeskiye vzglyadı Abaya Qunanbayeva, Alma-ata, 229 s.
Toğjanov Ğ. (1935). Abay, Almatı-Qazan 144 s.
Torayğırov S. (1967). Şığarmalar, Almatı, It-377, 318,
Yesim Ğ. (1994). Hâkim Abay, Almatı, 200 s.
Zeynelğabiyden İ bn Ä mre ( 1909). Nasihat-Qazaqiya, Ufa, 28, Abay Qunanbayev, Uvaqıt, 388,
