Seydäzim Qulmağambetulı
Kadırbay, 1885 yılında Torgay
bölgesi Navrızım vilayetindeki
Sarıkopa boyunda
(Tobıl vadisindeki göl, bugün
Kostanay bölgesi Jangeldin
bölgesinde) varlıklı
bir ailede dünyaya gelmiştir.
O, Torgay’daki Rus-Kazak
mektebinin ardından Orenburg’daki
Kırgız (Kazak) Muallimler
Mektebinden onur
derecesiyle mezun olmuştur.
1905-1913 yılları arasında
eğitim müfettişi N. Andruseeviç’in
kararıyla öğrenim ücreti
ödemekten muaf tutulmuş, Orenburg bölge
mahkemesine tercüman olarak atanmıştır.
1913-18 Yılları arasında Orenburg’daki mahkemelerde
görev yaptıktan sonra hukuk alanında
yaptığı başarılı çalışmalar sebebiyle
Orenburg Bölge Mahkemesi sekreterliğine
atanan Kadırbay, 2-8 Nisan 1917’de Orenburg’da
toplanan Torgay bölge kongresinin
asıl düzenleyicilerinden biri olarak bölge sekreterliğine
atanmıştır.
1-8 Mayıs 1917’de Moskova’da yapılan Bütün
Müslümanlar Kongresi’nin çalışmalarına katılacak
delegeleri belirlemek amacıyla yapılan
seçimlerin sonuçlarına göre dört delegeden
biri olarak belirlenmiştir.
1918-20 yılları arasında A. Baytursınulı, M.
Duvlatulı gibi aydınlarla birlikte Alaşorda’nın
Torgay’daki askeri birliğinin üyesi olmuş,
Alaş ordusunun kurulmasında çalışmıştır.
1919 yılında Amangeldi İvanov’un
ölümüne sebep olan
Torgay’daki tartışmalarla
bağlantılı olarak suçlanmış,
suçlamalar kanıtlanamayınca
serbest bırakılmıştır.
Bundan sonraki süreçte Alaş
Orda hükümetinde çalışmıştır.
Alaş Orda dağıtıldıktan
sonra 1922-1929 yılları arasında
Kazak SSR Halk Komiserliği’nin
Yasama ve Yargı
Denetim başkanı olarak görev
yapan Kadırbay, 1926
yılında Kazak bozkırında ilk
defa Kızılorda’da düzenlenen
hukuk kurslarında öğretmen olarak görev
yapmıştır. Ne kadar özverili çalışırsa çalışsın
hükümet onu baş belası olarak görmeye devam
eder ve OGPU1 özel bölümünün kararıyla
diğer Alaş aydınları gibi hatta onlarla beraber
Alaş Orda hareketine katılmak suçuyla
tutuklanmış ve 1929 yılında beş yıllığına Voronej’e
sürgüne gönderilmiştir. 1930-38 yılları
arasında “Rossovhozsnab” adlı kurumda
hukuk müşaviri olarak çalışmıştır. Daha sonra
serbest bırakılsa da 1937’de tekrar tutuklanmış,
bu defa hapsedilmekten ve suçlamalardan
kurtulamamıştır. Alaşçı olduğunu hiçbir
zaman gizlememiştir. Hükümet bütün bu
suçlama, ceza ve sürgünleri çok hafif olarak
değerlendirmiş ve 1938’de Alaş aydınlarının
kaderi “üç ünlü”nün kararıyla belirlenmiş ve
1 Объединённое государственное политическое
управление при Совете народных комиссаров СССР
(SSCB Halk Komiserleri Konseyi altında Birleşik Devlet
Siyasi İdaresi)
onlar idama mahkum edilmişlerdir. Kadırbay
da 1937 yılında idam edilmiştir. Kadırbay,
ancak 1966’da Voronej’deki bölge mahkemesinin
kararıyla beraat etmiştir.
Ancak 2009 yılında Voronej bölgesinde Jasulan
Seydahmetov ve Gavhar Seydahmetova
tarafından kabrinin başına taşı dikilmiştir.
Kadırbay, hukuk konusunda eserler kaleme
almıştır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:
Kitapları:
Kazakstan Zaň Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1924). Kılmıstık isterdi jürgizüv
zaňı2. (Avdarğandar: S. Kadırbay, M. Duvlatulı,
T. Arıstanbek), Orınbor. Eserin Arap
harflerinden Kazak alfabesine aktarıldığı ilk
basımıdır.
Kazakstan Zaň Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1929). Neke, üy işi jäne qamqorlıq
tuvralı zaň3, (Avdağan: S. Kadırbay, A.
Nurımov), Oral. Eserin Kazak alfabesinin Latin
model grafiklerinden ilk kez uyarlandığı
nüshadır.
Kazakstan Zaň Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1930). Akıldı isterdi jürgizüv
zaňı4 (Avdağan: Seydäzim Kadırbay Kulmuhammedulı),
Kızılorda. Eserin Kazak alfabesinin
Latin model grafiklerinden ilk kez uyarlandığı
nüshadır.
Makaleleri:
A. Baytursınulı, M. Duvlatulı, M. Tunğanşin,
S. Kadırbay (1916). “Torğay hem ırğız üvezi-
2 «Уголовно-процессуалыный кодекс(УПК)» adlı eserin
çevirisi 1922’de yargı reformunda yapılan değişiklikler
sebebiyle ilk olarak 1923’te S. Kadırbay tarafından yapılmıştır.
1924 Yılındaki çeviri Adalet Halk Komiserliği’nin
özel emriyle anılan esere yapılan eklemeler ve eserden
çıkarılan kısımlardan sonraki yayınlamış şeklidir. Bu eseri
yayımlayanlar yukarıda gösterilmiştir. Kanun altı alt bölümden
oluşmaktadır.
3 Adalet Halk Komiserliğinin emriyle yayımlanmıştır. Dört
bölümden oluşmaktadır. Evlilik, evlenme, boşanma, çocuk
yetiştirme, velayet, vs. konularındaki kanun maddelerini
içermektedir.
4 Adalet Halk Komiserliğinin emriyle yayımlanmıştır. İlk
basımı 1923’tedir. 1930’da Kadırbay tarafından aktarması
yapılan eser, 1930 öncesindeki değişiklikleri de içermektedir.
Beş bölümden oluşan kanunda 37 alt madde
yer almaktadır. Vatandaşın haklarını koruyan bir kanun
olarak bilinmektedir.
niň xalkına”, Kazak Gazeti: 207. san. Makalede
Alaş aydınlarının 25 haziranda yayınlanan
yönetimin kararnamesiyle ilgili görüşleri yer
almaktadır.
Januzak Jänibek, Mirjakıp Duvlatulı, Seydazım
KAdırbay, Eldes Ğumır, İmam Alimbek, Nisanali
Begimet (1917). “Şoray islam”, Kazak
Gazeti: 233. san. Makalede “Şura-i İslam”5
adlı kuruluşun oluşması ve ortaya çıkması
hakkında bilgi verilmektedir.
S. Kadırbayulı, M. Baymenşeulı (1929). “Jel
oňınan şıktığa javap”, Eňbekşil Kazak Gazeti:
237. Muhametjan Beysenulı’nın “Avıl” gazetesinin
57. sayısında yayımlanan yazısına karşı
cevap olarak yazılmıştır.
Kazakistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Fonu’ndan
alınan 1541 No’lu belgelerden bahsetmenin
faydalı olacağı düşüncesindeyiz.
Kadırbayev Seydazim Kulmuhamedulı. Doğum
yılı 1885. Torgay bölgesi, Navrızım bolısı,
1 numaralı köy. Evli. Karısı Canıl (33 yaşında),
kızları Razipa (10 yaşında) ve Jangak (15
yaşında)’tır. Uyruğu Kırgız (Kazak)’dır. Eğitimini
Orınbor Öğretmen Okulu’nda almıştır.
Rusça’nın yanı sıra Kırgız ve Tatar Türkçelerini
de iyi bilmektedir. Mesleği avukatlık ve
öğretmenliktir. 1920’de Sovyetler İşçi Birliği’nin
bir parçası olarak görev yaptı. Orduda
değildi. Hükümlü de değildi. 1905 yılından
itibaren adliyede çalıştı ve öğretmenlik yaptı.
5 “Şura-i İslam”: İslam Şûrası, Mayıs 1917’de Moskova’da
toplanan Bütün Rusya Müslümanları Kongresinin kararı
üzerine kurulmuş sosyal ve politik bir teşkilattır. Bu teşkilat,
“Geçici Hükümet”in alt kuruluşu olarak “Kurucu
Meclis” nezdinde Müslümanların ve onların sosyal teşkilatlarının
faaliyetlerini düzenlemiş ve denetlemiştir. Türkistan’dan
7, Kafkaslar’dan 2, Kazakların bölgesinden 5,
Litvanya Tatarlarından 1 ve Rusya’daki Müslümanlardan
10 kişi bu kuruluşa katılmıştır. Şura-i İslam’ın yönetim kurulu
Petrograd’dadır. On iki kişiden oluşan yönetim kurulunun
başkanlığına J..Salihov, başkan yardımcılığına J.
Dosmuhamedulı seçilmiş, yürütme kurulu üyeliklerinde
de U. Tanashev, Jakıp Akbayev, Zeki Velidi Togan, G. Hojayev,
Kolbay Togisov, Ş.Muhamediyarov, I. Limanov gibi
isimler yer almıştır. Şura-i İslam, “Bütün Rusya Müslümanları
Kongresi”nin kararları ile yönlendirilmiştir. Temmuz
1917’de yapılan Birinci Kazak Kongresinde Akmola’dan
A. Turlıbayev, Semey’den A. Satbayev, Torgay’dan A.
Baygurin, Ural’dan U. Tanaşev, Ural’dan B. Mambetov
Jetisu, Sırderya’dan M. Şokay, Fergana’dan G. Orazayev
gibi Kazak temsilcileri Şura-i İslam üyeliğine seçilmiştir.
Temmuz 1917’de Şura-i İslam, Kazan şehrinde Bütün
Rusya Müslümanları Konferansını düzenlemiştir. Şura-i
İslam, Ekim Devrimi’ne kadar çalışmalarına devam etmiştir.
bk. Alaş Kozğalısı, Almatı, 2008.(ISBN 9965-32-715-
7). Devrimden önceki görevi bölge mahkemesinin
sekreterliğiydi. Bu kurumdan önce, Urallar
valilik mahkemesi başkanlığının bir üyesi
olarak çalışmıştı.
İş seyahatleri
Haziran 1922’den Ekim’e kadar Kazak Halk
Ordusunun Kızıl Kervanı ile Kostanay, Akmola,
Semey vilayetlerinde iş gezilerinde bulundu.
1922’de Akmola’daydı. 18 Ekim’de valilik
mahkemesinin davası görüldü. 5/3-24.,
85/3-24 Moskova.
Tatil. 20 Eylül 1922’de #87, 19 Ekim’den
sonraki 14 günlük periyodik tatildi. 13 Mart
1923’te 30 günlük 40 numaralı olağan tatil 15
Mart’ta başladı.
Dairenin ve hizmete giriş anındaki dairenin
adı Adalet Halk Komiserliği’dir. Kabul edildiği
pozisyon “Adli Yapı Daire Başkanlığı”dır.
Hizmete giriş tarihi 1921’dir. Temel aylık maaşı
16. derecedir.
Kazak AKSR Kurumundaki Sovyet Bölge çalışanlarının
kayıt kartı. Kadırbayev Seydazim
Kulmuhamedulı. 1885’te doğdu. Medeni
Durumu: Evli. Uyruğu Kırgız (Kazak)’dır. Vatandaşlık;
Kazak SSR vatandaşıdır. Eski sınıf
Kırgız’dır (Kazak). Bu süreçte Kızıl Ordu’da
değildi. Çalıştığı kurum, departman servisiydi
ve KazHKAC’ın adli yapı departmanının başındaydı.
Bu kurum 1921 yılında kurulmuştu.
O, 8 Temmuz’da buraya yerleştirildi. KazUAK’ın
bir iş gezisinde oraya gönderilmişti.
Şubat devriminden önce bölge mahkemesi
sekreteri olarak görev yaptı. Şubat devrimiyle
birlikte Torgay bölgesinin sivil yürütme kurulu
üyesi oldu. Bölgesel Zemstvo üyesi ve Torgay
Bölgesi Dünya Hakimi olarak çalıştı. Önceleri
Orınbor ve Torgay şehirlerinde yaşadı.
1919’da Kostanay’da Kazak yetkililer tarafından
Sovyet yetkililerine karşı çıktığı için tutuklandı.
İkamet adresi Orınbor’dur. Gayrimenkulü
yoktur. Şu anda ve daha önce partide
kayıtlı değildir. CSC ile sorumlu pozisyona
geldi. Beyaz Ordu’da hiç akrabası yoktu. Ev
Numarası: Vdeneskaya 6.
23 Mart 1922. İşletmenin bölüm başkanı tarafından
onaylanmıştır. Yanlış cevaplar hakkında
yasal işlem yapılacaktır.
28 Nisan 1922 tarihli KazHEC’in 45 numaralı
emrinden. Adliye yapısı daire başkanı S.K.
Kadırbayev yoldaşa Kızıl Kervan ekibiyle iş
gezisine çıkmasını tavsiye ederim. SSCB Adalet
Bakanlığı’nın bir uygulayıcısı olan Steklov,
orijinal belgeyi imzaladı. Orijinali doğru:
CSC başkanının sekreteri Rumyantsev.
30 Eylül 1922 tarihli Kazak SSC MSK’nın 87
numaralı emrinden. Adli yapı dairesi başkanı
Jodas S.K. Kadırbayev’in iki haftalık tatil başvurusu
üzerine görevden alınmasına karar
verildi.
Referans
Yoldaş S.K. Kadırbayev’in 19 Eylül 1922 tarihli
ifadesi. Başvurunun aslı MSK milletvekili
Pilyavskyi tarafından imzalanmıştır.
Orijinali doğru: İçişleri ve Haberleşme Bakanlığı
sekreteri Rumyantsev.
Halkın Adalet Komiserliği Adli Yapı Daire
Başkanı S.K. Kadırbayev’in başvurusu. Halk
Komiserliği Adalet Bakanlığı’nda çalışalı bir
yıldan fazla oldu ve izin almadım. 4 aylık bir iş
gezisinden yeni döndüm, eşim Orınbor’a 40
kilometre uzaklıktaki bir otoparkta hasta. Lütfen
bana 2 hafta izin verin. 19/X-1922. Adli
Yapı Başkanı S. Kadırbayev.
Halk Komiserliği Adalet Bakanlığına Adli Yapı
Dairesi Başkanı S.K. Kadırbayev’den rapor.
Yazma sebebim 2 haftalık iznimden dönmüş
olmam ama SNK’ya delege olarak beni seçtiğiniz
için doğrudan yükümlülüklerimi yerine
getiremem. 5/X 1922. S.K. Kadırbayev.
Kazak SSR MSK’nın 5 Ekim 1922 tarih ve 93
sayılı emrinden. Adliye İnşaat Dairesi Başkanı
S.K. Kadırbayev yoldaş iki haftalık tatilden
döndü ve doğrudan görevlerini yapmaya
başladı. Referans: Yoldaş S.K. Kadırbayev’in
5/X 1922 tarihli raporu.
Orijinal, Halk Komiserliği Adalet Departmanı
yardımcısı Pilyavskyi tarafından imzalandı.
Orijinali doğru: İçişleri ve Haberleşme Bakanlığı
sekreteri Rumyantsev.
Yetki: Bu görev Halk Komiserliği Adalet Bakanlığı
Adli Yapı Dairesi Başkanı S.K. yoldaşa
verildi. Kadırbayev’e verildi. 20 Ekim’de Aktöbe
vilayetinde yapılacak mahkeme görevlileri
meclisine iş gezisinde Halk Komiserliği Adalet
Bakanlığı temsilcisi olarak Aktöbe şehrine
gönderilir. Bu manda 25 Ekim 1922 tarihine
kadar geçerlidir.
Dayanak: Halk Komiserliği Adalet Kurulu’nun
2 Ekim 1922 tarih ve 40 sayılı Kararı üzerine
Kararı.
Hesap cüzdanı kuponu: #526
Halk Komiserliği Adalet Bakanlığı: Vodianaya,
Yoldaş S.S. Pişevski. Altında imza: Kadırbayev
Seydazim Kulmukhamedulı. Daire başkanı
pozisyonuna: 526 nolu hesap defteri alınmıştır.
Şubat 1923’te. S. Kadırbayev.
DIR-DİR. Kadırbayev, bu dairenin daire başkanı
olarak 3 ay çalışmaya muvafakat ediyorum.
1 Mart - 1 Temmuz 1923.
1. Bir aylık maaş, hizmet karşılığı altınlara
göre 50 somdur.
2. Bu ödeme her ayın 25’inde veya bir sonraki
ayın 1’inde yapılmalıdır.
3. Para eklenmiş maaş, belirtilen fiyattan yüksekse,
düşük maaş sözleşmeye göre değil, tarife
tablosuna göre yapılır.
4. Ortaya çıkan diğer sorunların geri kalanı
kanunlara göre uygulanacaktır.
Kazak SSC Halk Komiserleri Adalet Bakanlığına.
Halk Komiserliği Arazi Dairesi, S. Halk
Komiserliği, tapu dairesine Kadırbayev’in elden
bir fiş aldığını bildirmenizi istiyor. Finans
departmanı başkanı: Biberstein.
Halk Komiserliği’nin Arazi Dairesi’ne. S. Kadırbayev’in
1880 numaralı kuponlu 36 som
aldığını teyit eden 1923 tarihli el yazısıyla size
bir mektup gönderildi. Halk Komiserliği Adalet
Departmanı Sekreteri: Biberstein,
El mektubu. 10 Mart 1923’te S.K. Kadırbayev,
1880 numaralı kupona göre 36 som aldı.
Narkomust. Adliye yapısı daire başkanı S.K.
Kadırbayev’den rapor. Adalet Bakanlığı’ndaki
üç yıllık görevim sırasında, Kızıl Kervan’dan
4 aylık bir iş gezisinden sonra, sadece bir kez,
Eylül 1922’de 14 günlük tatil yaptım. Kendimi
yorgun hissediyorum ve dinlenmeye ihtiyacım
var. Ayrıca en önemlisi de karım ve kızım
hasta, benim bakımıma ihtiyaçları var. Kanunun
120. maddesine göre bu yılın 5 Temmuz
tarihinden itibaren bana 1 aylık izin vermenizi
rica ediyorum. Yokluğumun işime engel
olmayacağını söyleyeceğim çünkü bölümün
tüm işlerini bilen vekilim N.P. Pokryvalov yerime
bakacak. 30 Haziran 1923.
Narkomust. Adliye Yapısı Daire Başkanı S.K.
Kadırbayev. Rapor. 15 Temmuz’dan itibaren
tarafınızca onaylanan aylık izne çıkacağımı
bildirmek isterim. 14/VII 1923
Yargı Yapısı ve Denetimi Daire Başkanı S.K.
Kadırbayev.
Kopya. Orınbor şehri, 13 Temmuz 1923 tarihli
Halk Adalet Komiserliği’nin 40 No’lu Emri.
Yargı Yapısı ve Denetimi Daire Başkanı S.K.
Kadırbayev, 15 Temmuz 1923’ten itibaren bir
aylık izinle serbest bırakıldı. Adliye yapısı ve
denetim dairesi başkanı S.K. Yoldaş Kadırbaev
yerine Daire Başkanı N.P. Pokrıvalov’u
atadım.
