Ayaz İshaki’nin yarım asırdan fazla süren yazarlık hayatı çeşitli edebî eserler, gazete yazıları ve edebî tenkit yazılarından ibarettir. Kendi çağında yazarın eserleri kitap olarak ve süreli yayınlarda basılarak geniş kitlelere ulaşmıştır.
“Millet Hizmetkârı” olarak yetişen Ayaz İshaki 1917 yılındaki Ekim devriminden sonra ülkesinde cereyan eden durumu kabullenmediğinden muhacir olarak yaşamaya mecbur kalmıştır. 1919 yılından itibaren sırasıyla Çin’de (Harbin), Fransa’da (Paris), Almanya’da (Berlin), Polonya’da (Varşova) yaşamış; 1939 yılının yazında Türkiye’ye göç etmiştir. İstanbul’da ikamet eden İshaki, son zamanlarını (26 Mayıs 1954 – 22 Temmuz 1954) Ankara’da kızı Saadet ve damadı Tahir Şakir (Çağatay) ile geçirmiştir. Ne yazık ki yazarın muhacirlik yıllarında yazdığı eserler Tataristan’daki okurlara ulaşamamıştır.
Ayaz İshaki memleketinden uzakta yaşasa da Türkiye Türkleri ile Tatar Türklerinin üzerinde ortak gönül bağı kurduğu büyük bir şahsiyet ve üstat olarak kabul edilmektedir. İshaki; Harbin, Berlin, Varşova şehirlerinde yaşarken “Millî Yol”, “Yeni Millî Yol” dergileri ile “Millî Bayrak” gazetesini çıkarmıştır. Bunlarda Tatar milletinin yazgısı ve geleceği hakkındaki endişelerini yazmış; Tatar dili ve millî medeniyetini koruma problemlerini ele almıştır. Yazarın muhacirlikteki sosyo-politik faaliyetleri de edebî eserleriyle birlikte paralel yol almıştır.
Memleketinden ayrılan İshaki’nin eserlerine ve sosyo-politik faaliyetlerine Sovyet hâkimiyeti tarafından kara damga koyulmuş, yani yasak getirilmiştir. Yazarın ismi Tatar edebiyatı ve medeniyeti tarihinden çizilmiştir. Ancak geçen yüzyılın 90’lı yıllarında ülkede siyasi ve sosyo-kültürel değişimler başlayınca vatanından uzakta yaşamak zorunda kalan Ayaz İshaki’nin zor hayatını, çeşitli sosyo-politik faaliyetlerini öğrenme ve bunları objektif olarak değerlendirme imkânı doğmuştur. Yazarın zengin edebî mirasını gün yüzüne çıkarma ve topluma tanıtma borcu vuku bulmuştur.
Ayaz İshaki’nin çok ciltli “Eserler” isimli yayınının hazırlanması için Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi G. İbrahimov Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü’nün Metindilbilimleri Bölümü çalışanları vazifelendirilmiş ve bir grup metindilbilim âlimi (Lena Gaynanova, Zöfer Remiyev, Fatıyma Feyzullina, Zöfer Mehemmetşin, Elmira Galimcanova, Feniye Feyzullina, Gölnaz Hösretdinova, Gölçire Hannanova, Reşit Kadıyrov) tarafından bu iş ortaya koyulmuştur. Bu ciddi çalışmanın neticesinde Ayaz İshaki’nin on beş ciltlik “Eserler” isimli yayını basılmıştır (1998-2014). Bu baskı Tatar edebiyatı tarihinde geniş kapsamlı hazırlanan ilk on beş ciltlik eser olmuştur.
Ayaz İshaki’nin on beş ciltlik “Eserler’ isimli yayınının ilk 4 cildinde yazarın 1917 yılına kadarki nesir ve drama türündeki eserleri verilmiştir. Bunlarda milleti korumayı ve yükseltmeyi amaçlayan yazarın görüşlerini yansıttığı “İki Yüz Yıldan Sonra Devrim”, padişah otokrasisinin halkları ezme siyasetini açığa çıkardığı “Zindan”, Tatarların zorla Hristiyanlaştırılmasını aksettirdiği “Zöleyha” ve yazarın kaleminin seviye atladığı “Mögellime” gibi eserlerle tanışmak mümkündür.
5. ciltte muhacirlikte yazdığı “Öyge Taba”, “Güz”, “Lokman Hekim”, “Tatar Kızı”, “Tövbe Eden Kadın” eserleri ve “Dalga İçinde”, “Can Bayeviç”, “Hayat Yolunda”, “Ulu Muhammed” gibi sahne eserlerine yer verilmiştir.
1902-1935 yılları arasında yazdığı gazetecilik ve edebî tenkit makalelerine 6.-13. ciltlerde yer verilmiştir. Çeşitli arşivlerde, müzelerde, şahsi koleksiyonlarda korunan mektupları ve otobiyografik yazıları (1902-1954) 14. ciltte yer almıştır. Ayrıca, 1898-1917 yılları arasında İshaki’nin yaşamı ve eserleri hakkında çağdaşları tarafından yazılan makaleler ve incelemelerle birlikte Kazan İl Jandarma Komutanlığı’nın (8. cilt) belgeleri ile SSCB’de ve yurtdışında yayınlanan (1923-1990) edebî ve sosyo-politik faaliyetleriyle ilgili makaleler ve anılar 15. ciltte yer almıştır. Bütün bu materyaller okuyuculara tanıtılmış; sözlük, ilmî dipnot ve açıklamalarla zenginleştirilerek sunulmuştur.
Ne yazık ki, hayatı göç ederek geçen Ayaz İshaki’nin arşivi tamamıyla korunamamıştır. 1919 yılında Moskova’daki meskeninden ayrılırken, 1939 yılında Varşova’dan taşınırken İshaki, kıymetli belgelerini bırakmak zorunda kalmıştır. Evinde aramalar yapıldığı vakitlerde de birçok el yazması kaybolmuştur. Her şeye rağmen on beş ciltlik bu eserde Ayaz İshaki’nin günümüzde bilinen ve bulunabilen bütün edebî mirası toplu olarak verilmiştir.
On beş cildin hazırlanması sürecinde Enstitü’nün âlimleri oldukça zor bir işin üstesinden gelmiştir. Yazarın eserleri kütüphanelerden, arşivlerden ve müzelerden tedarik edilmiştir. Onun yaşadığı devirde yayımlanan, kendisinin kurduğu, yöneticilik ya da mesai yaptığı süreli basın yayınları olan “Tercüman”, “Şarki Rus”, “Tan Yıldızı”, “El-İslah”, “Kazan Muhbiri”, “Beynelhalk”, “Memleket”, “Söz”, “Bizim Memeleket”, “Deniz Feneri”, “Millî Bayrak” ve başka gazetelerden, “Elgasrelcedit”, “Sıyratil-Möstekıym”, “Türk Yurdu”, “Millî Yol” ve “Yeni Millî Yol” dergilerinden makaleler derlenip yayına hazırlanmıştır.
Ayaz İshaki’nin ömrünün yarısı muhacirlikte geçtiğinden onun hayatına ve eserlerine dair materyallerin büyük bir kısmı yabancı ülkelerde kalmıştır. Mücadeleci yazarın çetin hayatının çeşitli sosyo-politik faaliyetlerini ayrıntılı olarak araştırma, Türkiye’de korunan mirasını vatanına döndürme adına da büyük işler başarılmıştır. 1997 yılında Türkiye’nin Menger Vakfı başkanı Safiye İmre, Ayaz İshaki ile ilgili belgeleri ve mektupları Tataristan Millî arşivine bağışlamıştır. 2000’li yıllarda G. İbrahimov Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsünün gayretleriyle Türkiye’deki arşiv ve kütüphanelerden “Sıyratil-Möstekıym” gazetesinin, “Millî Yol”, “Yeni Millî Yol” dergilerinin birçok sayısının kopyası elde edilmiştir. 2008 yılında yazarın yıl dönümü vesilesiyle Türkiye’nin “Ayaz Tahir Türkistan–İdil–Ural Vakfı” yöneticisi Tülay Duran, Ayaz İshaki mirasının bir bölümünü; belge, mektup ve günlüklerin elektronik kopyalarını (2018 yılında ise ana nüshaları) G. İbrahimov Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü’nün yazma eserler merkezine hediye etmiştir.
Türkiye’den geri alınan bu materyaller esasında Ayaz İshaki’nin muhacirlikteki mirasıdır. Bunlardan edebî eserlerine 5. ciltte, gazetecilik makalelerine 10.-13. ciltlerde, şahsi koleksiyonlarda korunan mektupları ve biyografik yazılarına (1902-1954) 14. ciltte yer verilmiştir.
Ayaz İshaki’nin on beş ciltlik “Eserler” isimli yayınının hazırlanmasına yardım eden, materyalleri toplamada desteğini ve ilgisini esirgemeyen Türkiye’deki kurumlara; müze, kütüphane, arşiv çalışanları ile bilim insanlarına teşekkürlerimizi sunarız.
