Bilinmeyen Türkmen Aydınlarından Hudaygulı HANOV


 01 Ekim 2024

Giriş

XX. yüzyılda Türkmen dili, edebiyatı, tarihi ve kültürü ile ilgili değerli çalışmalar yapan ve Türk dünyasında esen “yenilikçi” düşünceyi benimseyen ve bu bağlamda okullaşma (mektepleşme) yolunda mücadele eden Türkmen aydınlarını görmek mümkündür. Bu zaman diliminde yaşamış olan ve “yenilikçi” düşünce yapısına sahip olan Türkmen aydınlarının birçoğu bilinmemekle birlikte bazıları günümüz yazılarında azda olsa yer almakta, bazıların da sadece isimlerini ve yazılarını dönemin süreli yayınlarında görmek mümkündür. Nitekim 1907 yılında 1724-1807 yılları arasında yaşamış olan Türkmen şairi Mahtumkulu ve onun şiirlerinin, 1883-1917 yılları arasında Taşkent’te yayımlanan “Türkistan Vilâyetiniň Gazetesi” (Turkestanskaya Tuzemnaya Gazeta) adlı süreli yayında yer aldığını görmek mümkündür (Aşirov, 2024: 225-238). Özellikle 1914-1917 yılları arasında Aşkabat’ta yayımlanan “Zakaspiyskaya Tuzemnaya Gazeta / Ruznâme-i Maverâ-i Bahr-i Hazar” (Hazar Ötesi Yerel Gazetesi) isimli süreli yayında, Türkmen dili, edebiyatı, tarihi ve kültürü alanında kaleme alan Türkmen aydınlarını görmek mümkündür (Aşirov-Acar, 2021: 372-381). 1918-1920 yıllar arasında Aşkabat’ta yayımlanan “Daň Yıldızı”, 1920 yılında yayın hayatına başlayan “Türkmenistan” adlı gazeteler ile 1922-1924 yılları arasında Taşkent’te yayımlanan “Türkmen İli”, 1924’te yayımlanan “Yaş Carçı” ve “Kommunist Yoldaşı” isimli dergiler başta olmak üzere Sovyet Türkmenistanı’nın kurulmasıyla yayımlanmaya başlayan süreli yayınlarda, yenilik ruhunu taşıyan Türkmen aydınlarının yazılarını görmek mümkündür (Aşirov, 2020). Bu dönemde yenilikçi düşünceyi benimsemiş Türkmen aydınlarından biri de 1892-1938 yıllar arası yaşamış olan siyaset adamı, yazar ve şair Hudaygulı Hanov’dur.

1. Hanov’un Hayatı

XX. yüzyıl Türkmen tarihinin en etkili siyasi figürlerinden biri “Milletler Komiserliği nezdindeki Türkmen Bölümü’nün başkanı” Hudaygulı Hanov’dur. Hanov’un Ekim 1917 İhtilalinden sonra Türkmenler arasında siyasi ve sosyo-kültürel alanda aktif olan aydınlardan biri olduğunu görmek mümkündür. Siyaset alanında önemli hizmetlerde bulunan Hanov birçok ilmî ve edebî yazının altına imza atmıştır. Türkmen düşünce hayatında önemli adımlar atan Hanov, 1920 yılında Türkmen dilinde “General Kalmakov” adlı piyesi yazmıştır (Kerimî, 1964: 11). Bu piyes ne neşir edilmiş ne de yazması saklanmıştır. Bu eserden dönemin süreli yayınlarından haberdar olunmaktadır (Türkmen Edebiyatınıň Tarıhı, 1984: 227). 

Türkmen dilinde ilk piyes yazarlarından biri olan Hanov, 1922-1924 yılları arasında millî bilinç ve düşünceyi ihya etmek üzere Taşkent’te yayımlanan “Türkmen İli” dergisinin yayımlanmasında önemli bir rol oynamıştır (Aşirov, 2020: 58-59). Aynı şekilde Türkmenler arasında süreli yayının yayılması konusunda mücadele eden Hanov, 1918-1920 yıllar arasında yayımlanan “Daň Yıldızı” gazetesine sahip çıkılması yönünde 1918 yılında “Müslüman Kardeşlere İşare” başlıklı bir yazı kaleme almıştır (Hanov, 1918). Ayrıca Türkmen matbuat tarihi üzerine kıymetli bir yazı kaleme alan âlim Yakup Nasırlı (1889-1958), Hanov’un 1919-1920 yıllar arasında “Sadayı Pukara” adıyla yayımlanan gazetenin yayın kurulunda yer aldığını ifade etmektedir (Aşirov -Arıcan, 2020: 45-50).

1922/1925 yılları arasında “Türkmenistan” gazetesinin redaktörlüğünü üstlenen Hanov’un “Türkmen İli yaki Türkmen Halkı” (Türkmen İli veya Türkmen Halkı) adlı yazısı, 1922 yılında “Türkmen İli” dergisinin ilk sayısında yayımlanmıştır. Hanov’un, “Türkmen İli ya ki Türkmen Halkı” adlı makalesi, Türkistan’da yaşayan Türkmenlere armağan edilen bir yazıdır. Hanov’un “Türkmen İli” veya “Türkmen Halkı” adıyla Türkmen Halkı Tarihi’ni veya Genel Türkmen Tarihi’ni ele alması, Türkmen millî düşünce yapısının tarih bilinci ve tarih yazıcılığının tezahürüdür.

1921-1925 yılları arasında Türkmen millî matbuatında çalışan Türkmen aydınlarından Hanov’un “Türkmenler” adlı şiiri, aynı şekilde “Türkmen İli” dergisinin ilk sayısında yer almıştır. Bu dönemde bir siyasetçinin aynı zamanda bir bilgin olması hiç sıra dışı bir olay değildir. Aksine dönemin millî mefkûresini güden bir mütefekkir olması önemli ve olağan bir vasıftır. Türkmen halkının düşünce, sosyal ve kültürel hayatını geliştirmeye yönelik faaliyetleriyle çok önemli bir rol oynamış olan Hanov, 1936 yılında tutuklanmış ve 1938 yılında repressiyanın kurbanı olmuştur. Millî bilinci geniş kitlesel halka yayma ereği, Hanov’un yazılarına vücut vermiştir (Aşirov, 2020: 58-59).

2. Hanov’un “Türkmenler” Adlı Şiiri

“Yenilikçi” düşünce yapısına sahip olan Hanov’un 1922 yılında “Türkmen İli” dergisinde “Türkmenler” adlı dört dörtlükten oluşan şiiri yayımlanmıştır (Aşirov, 2020: 58-59). Şair Hanov’un “Türkmenler” adlı şiiri, dönemin meşhur şiirlerinin arasında kabul görmüş olduğu söylenebilir. Hanov’un bu şiiri yayımlandığı günden itibaren dikkat çekici nitelikte olmuştur. Nitekim bu şiir, Türkmen düşünürlerinden dilci Muhammet Geldiyev (1889-1931) ile Türkmen dilbilgisi konusunda çalışmalar yapan aydınlardan Gibadulla Habibulloviç Alparov (1988-1936) tarafından hazırlanan ve 1924 yılında Taşkent’te yayımlanan “Ululara Okuv-Yazuv Övretmek Üçin Sapaklık” (Büyüklere Okuma-Yazma Öğretmek İçin Derslik) adlı okul kitabında da “Türkmenler” başlığıyla yer almıştır (Geldiyev- Alparov, 1924: 77-78). Bununla birlikte aynı eserin 1925-1926 yıllarındaki Aşkabat’ta yayımlanan ikinci, üçüncü ve beşinci baskılarında yer almaktadır. Ancak Aşkabat’ta yayımlanan baskılarında, şiirde geçen “Türkistan” kavramı “Türkmenistan” şeklinde değiştirilmiştir (Geldiyev- Alparov, 2. baskı, 1925: 84-85; 3. baskı, 1925: 58; 5. baskı, 1926: 58).

Bir vakitler Türkistan’ıň yurdunda

Özlerini köpçilik sayan Türkmenler

Asrımızıň cehaletli devrinde,

Özlerini çöllere salan Türkmenler

 

Cehaletiň köpli-gaynak hücumu

Terk ettirdi birleşik içtimaî

Neticede cay tutup sahralı – düzü

Sazak -selinli sahraya dagan Türkmenler

 

Zamanıň on iki – on üç çesinde

Cehaletiň beyik zorlu çağında

Türkistan’ın kuru-susuz çölünde

İçtimaî yitirip gezen Türkmenler

 

Serdarı baş bolup gezdiler her yan

Kalası hatap bolup köp göçüp konan

İdil boyun ızlap garba doğru agan

Pıtrap her yana yayran Türkmenler 

Hanov’un yukarıda zikredilen şiirinin Türkmen düşünce tarihi açısından ayrı bir yerinin olduğunu ifade etmek mümkündür. Şiirde geçen her bir kavramın kendine özgü anlamda kullandığı görülebilir. Nitekim “Türkmenler” başlıklı şiirde geçen “Türkistan”, “İdil”, “içtimaî”, “birleşik”, “cehalet” kavramlarının siyasi ve sosyokültürel olguya dikkat çekmek ve beyan etmek istediği söylenebilir.

1925 yılında Aşkabat’ta yayın hayatına başlayan ve mizah içerikli süreli yayınlardan olan “Tokmak” dergisinin “Türkmenistan” gazetesinin eki olması nedeniyle söz konusu gazetenin redaktörü Hanov’un “Tokmak” dergisinin de redaktörlüğünü yaptığı görülmektedir (Aşirov-Arıcan, 2019: 121-131). Yenilik ruhu taşıyan Hanov’un başta “Türkmen İli” dergisi olmak üzere süreli yayınlarda yayımlanan ilmî ve edebî yazılarından Türkmen basın ve düşüncü tarihinde ayrı bir yerinin olduğu görülmektedir.

Sonuç 

XX. yüzyılda Türkmen dili, edebiyatı, tarihi ve kültürü üzerine kaleme alınan yazıların, Türkmen düşünce tarihinde ayrı bir yeri bulunmaktadır. Bu dönemde yayımlanan ilmî ve edebî yazıların Türkmen düşüncesini dile getirerek açık bir şekilde gösterdiğini ifade etmek olanaklıdır. Türk dünyasında esen “yenilikçi” düşünce yapısına sahip olan Türkmen aydınları, siyasi koşulların değişimiyle dönemin ideoloji çatısı altında millî mücadeleye devam ettikleri görülmektedir. Bu nedenle XIX. yüzyılın son çeyreği ile XX. yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Türkmen aydınlarının yaşamı ve çalışmaları, dönemin siyasi ve sosyokültürel hayatıyla incelenmesinin ve değerlendirmesinin gerekli olduğu ortaya çıkmaktadır. Dönemin önemli simalarından Hudaygulı Hanov tarafından yayımlanan ilmî ve edebî yazılar, Türkmen düşünce tarihinin gelişim ve değişim sürecini gösterme açısından da değerli metinlerdir.

Kaynakça

Aşirov, T. (2020). Türkmen Basın ve Düşünce Tarihinde Türkmen İli Dergisi (1922-1924). Erzurum: Fenomen Yayıncılık.

Aşirov, T. (2024). Mahtumkulu Firakî’nin 300. Yılı Anısına. Bursa: Emin Yayınları.

Aşirov, T. -Arıcan, O. (2019). “Türkmen Basın Tarihinde “Tokmak” Dergisi”. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 3 (2), 121-131.

Aşirov, T.- Arıcan, O. (2020b). “Yakup Nasırlı’ya (1899-1958) Göre Türkmenistan’da Milli Matbuat”. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. 4 (1), 45-50.

Aşirov, T.-Acar, S. (2021). “Türkmen Edebiyatı Tarihine Kaynak Olarak Zakaspiyskaya Tuzemnaya Gazeta” Gazetesinin Değeri”, Türk Dünyası Edebiyatı, s. 372-381, İstanbul: Ihlamur Kitap.

Geldiyev, M. ve Alparov, G. (1924). Ululara Okuv –Yazuv Övretmek İçin Sapaklık. Taşkent: Türkistan hükümeti kitap basdıruvçı divanhanası.

Hanov, H. (1918). “Müslüman Kardeşlere İşare”. Daň Yıldızı Gazetesi.

Kerimî, G. (1964). Turkmenskiy Teatr. Moskova: İzd. İskusstvo.

Türkmen Edebiyatınıň Tarıhı, (1984). VI. Cilt, İkinci Kitap, Aşkabat: İlim Neşriyatı.

Bu yazı Kardeş Kalemler dergisinin 214. sayısında yer almaktadır. Derginin bu sayısında yer alan tüm yazılara aşağıdaki bağlantı üzerinden ulaşabilirsiniz.
Kardeş Kalemler 214. Sayı