Bilinmeyen Türkmen Aydınlarından Kakacan Berdiyev


 01 Ocak 2025

XX. yüzyılda Türkmen dili, edebiyatı, tarihi ve medeniyeti ile ilgili değerli çalışmalar yapan Türkmen aydınlarının döneminde ünlü üniversitelerde öğrenim gördüğünü tespit etmek mümkündür. Bu üniversiteler arasında Osmanlı Devleti’nin başkentindeki Darülfünun olarak bilinen İstanbul Üniversitesi başta olmak üzere Rusya İmparatorluğunun başkentindeki St. Petersburg Üniversitesinde tahsil gören Türkmen öğrencilerinin olduğu ifade edilebilir. Dönemin ünlü yüksek öğretim kurumlarında okuyan Türkmen öğrencilerinin Türkmen dilini, edebiyatını, medeniyetini ve tarihini ihya etmek üzere farklı çalışmalara imza attıklarını görmek mümkündür. Bu zaman diliminde yaşamış olan ve yüksek öğretim kurumlarında tahsil görmüş Türkmen aydınlarının birçoğu bilinmemekle birlikte bazıları günümüz yazılarında azda olsa yer almakta, bazılarının da sadece isimlerini ve yazılarını dönemin süreli yayınlarında görmek mümkündür. Bu dönemde yüksek öğretim kurumunda öğrenim gören ve yenilik düşünceyi benimsemiş Türkmen aydınlarından biri de 1891 yılında doğmuş olan Kakacan Berdiyev’dir.

1.Berdiyev’in Hayatı

30 Eylül 1891 tarihinde Marı’nın (Merv’in) Garagökce köyünde dünyaya gelen Kakacan Emiroviç Berdiyev, diplomalı Türkmen avukatlarından biridir. Meşhur ilim adamı Zeki Velidi Togan (1890-1970) “Hatıralar” adlı eserinde “Berdi Hacı’nın oğlu eski dostum Avukat Kakacan” diye Mervli Emir Hacı’nın oğlu Kakacan Berdiyev’den bahsetmektedir. Kakacan Berdiyev, Türkmen’in büyük oğullarından biri olan Berdi Kerbabayev’in (1894-1974) tarafından 1926 yılında Aşkabat’ta “Magtımgulı Goşgulary” (Mahtumkulu Şiirleri) adıyla yayımladığı eserde “Sözbaşı” başlığıyla bir önsöz kaleme alan ve birkaç süreli yayınlarda farklı yazıları kalem alan Bekki Emir Berdiyev’in (1898–1970) kardeşidir (Aşirov, 2022: 264-274).

Emir Hacı, kendi oğullarını okutmak için çalıştığını görmek mümkündür. Nitekim Kakacan ilk olarak yedi yıl Orenburg şehrindeki okulunu 1909 yılında tamamlamıştır. Bundan sonra yüksek öğretim kurumunda okumak için St. Petersburg Üniversitesine müracaat ettiği ve kabul aldığı görülmektedir. XX. yüzyılın ilk çeyreğinde St. Petersburg Üniversitesinde tahsil gören Berdiyev’in ismi, üniversitenin 1888-1917 yılları arasında kapsayan mezunlar listesinde kaydedilmiştir. Bununla birlikte Türkmen öğrencisi Berdiyev’in belgeleri ayrı bir dosya olarak bulunmaktadır. Bu belgeye göre Berdiyev, 16 Ağustos 1910 yılında St. Petersburg Üniversitesinin Hukuk Fakültesinde yüksek öğretime başlamış ve 21 Mayıs 1915 yılında aynı üniversiteden mezun olmuştur (Nuralıyev, 1964). Bu makaledeki belge ise 1912-1913 yıllarına ait resmi ve imzası olan St. Petersburg Üniversitesinin öğrenci belgesidir.

XX. yüzyıl Türkmen tarihinin en etkili aydınlardan biri olan Kakacan Berdiyev, Türkmenistan’da süreli yayınların yayımlanmasında ayrı bir yerinin olduğunu görmek mümkündür. Nitekim Togan “Hatıralar” adlı eserinde Türkmen aydını Kakacan Berdiyev ile XX. yüzyıl Türkmen dili, edebiyatı, dili, tarihi, kültürü, açısından bir arşiv belgesi niteliğinde olan ve 1920 yılında yayın hayatına başlayan “Türkmenistan” gazetesini yayımladıklarını belirtir: “Berdi Hacı’nın oğlu eski dostum avukat Kakacan ile ‘Türkmenistan’ gazetesini çıkardık” (Aşirov- Albayrak, 2020: 141-146). Bununla birlikte 1899-1958 yılları arasında yaşamış olan aydın Yakup Nasırlı, 1929 tarihinde Sovyet Türkmenistanı’nda matbuat üzerine “Turkmenovedeniye” (Türkmen Araştırmaları) dergisinde “Natspeçat v Turkmenistane: Kratkiy oçerk istorii periodiçeskoy peçati” (Türkmenistan’da Ulusal Basın: Süreli Yayınlar Tarihinin Kısa Bir Özeti) adlı makalesinde, Devrimci Askeri Konsey’in Siyasi Dairesi’nin Müslümanlar bölümünün Zakaspi Cephesi tarafından, Türkmenistan’da 1919-1920 yılları arasında “Sadayı Pukara” gazetesinin çıkarılmaya başlandığını ve gazetenin yayın kurulunun Müslüman bölümünün üyelerinin arasında Kakacan Berdiyev’in de ismini kaydetmiştir (Aşirov ve Arıcan, 2020: 45-50). Yenilik ruhu taşıyan Berdiyev’in XX. yüzyılın ilk çeyreğinde Aşkabat’ta yayın hayatına başlayan süreli yayınların yayımlanmasında ayrı bir yerinin olduğu görülmektedir.

St. Peterburg Üniversitesinin Hukuk Fakültesinde öğrenim gören Berdiyev, Türkmenistan’da avukatlık yaptığını görülmektedir. Nitekim Togan’ın da hatıralarında ifade ettiği gibi “Avukat Kakacan” olarak bilinmektedir. 1868-1928 yılları arasında yaşamış olan Garaş Hanoğlu Yomudskiy yazılarında, Kakacan Berdiyev’in Türkmenler arasında oluşturulan hukuk heyetinde yer aldığını ifade etmektedir (Aşirov, 2017: 295-308). Bu da Berdiyev’in Türkmenler arasında meşhur bir avukat olduğunu göstermektedir.

2.Berdiyev ve Samoyloviç 

Kakacan Berdiyev’in kendi döneminin Türkmen dili, edebiyatı, tarihi ve medeniyeti ile ilgili araştırma yapanlara da önemli kaynaklık ettiğini görmek mümkündür. Daha doğrusu üniversite yıllarında Türkmen dili, edebiyatı, tarihi ve medeniyeti alanda aktif olan öğrencilerden biri olduğunu görmek mümkündür. Türkmen dili, edebiyatı, tarihi ve medeniyeti alanlarında önemli hizmetlerde bulunan Berdiyev’in adından dönemin yayımlanan yazılardan haberdar olunmaktadır. Bunlarda biri de 1880-1938 yılları arasında yaşamış olan Aleksandr Nikolayeviç Samoyloviç’in yazılarından Kakacan Berdiyev’e gönderme yapmaktadır.

1902, 1906, 1907-1908 yılları arasında Türkmenistan’da seyahat eden Rus müsteşriklerden  Samoyloviç 1915 yılında “Jivaya Starina” (Yaşayan Kadim) adlı dergide “Zapretnıye Slova v Yazıke Kazak-Kirgizskoy Zamunjney Jenşinıy” (Evli Kazak-Kırgız Kadınlarının Dilindeki Yasaklı Sözler) adıyla yayımladığı makalede Berdiyev’den şöyle bahsetmektedir: “Mervli Tekelilerinde (Kakacan Berdiyev’in aktardığı sözlü bilgiye göre) soy anlayışı yerleşik hayata geçişle bir hayli zayıflamıştır” (Samoyloviç, 1915: 161-168).

Mahtumkulu’nun şiirlerinin aidiyet konusuna ayrı bir önem veren Samoyloviç, St. Petersburg Üniversitesinde öğrenci olan Türkmenlerde dil, edebiyat, tarih ve medeniyet alanlarında bilgi edinmeye çalışmıştır. Bunlardan biri de dönemin St. Petersburg Üniversitesinde hukuk öğrencisi Kakacan Berdiyev’den yardımı aldığını görmek mümkündür (Aşirov, 2024: 92-99). Nitekim Samoyloviç “Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Arheologiçeskogo Obtşestva” (Rus Arkeoloji Cemiyeti Doğu Bölümü Yazıları) dergisinde “Materialı po Sredneaziatsko-Turetskoy Literature” (Orta Asya-Türk Edebiyatı Üzerine Materyaller) başlığıyla seri olarak yayımladığı yazısının üçüncü eki 1915 yılında “Tretye Dopolneniye k Ukazatelyu Pesen Mahtum-kuli” (Mahtumkulu’nun Şiirlerinin Göstergesi Üçüncü Ekleme) adıyla yayımlamıştır. Bu yazısında Kakacan’nın Mahtumkulu’nun şiirlerini ihtiva eden yazma eseri elde ettiğini şu şekilde dile getirmektedir: “İkinciden St. Petersburg üniversitesinin öğrencisi, Merv Tekelerinden Kakacan Berdiyev aynı yılın Ağustos ayında beni ilgilendiren şairin şiirlerinin oldukça hacimli bir ciltlik yazmasını verdi” (Samoyloviç, 1915: 127-139). Kakacan Berdiyev’in Türkmen halkının büyük şairi ve 1724-1807 yılları arasında yaşadığı kabul edilen şair Mahtumkulu’nun şiirlerini içeren önemli bir yazmayı elde ettiği görülmektedir. Büyük Türkmen şair Mahtumkulu’nun dünya çapında tanınmasında Saygıdeğer Kahraman Arkadagımız Gurbangulı Berdimuhamedov ve Saygıdeğer Prezidentimiz Arkadaglı Serdar Berdimuhamedov’un girişimleri ile 2024 yılı “Pähim-Payhas Ummanı Mahtumkulu Firakî” adıyla kabul edildi ve şairin eserleri dünya dillerinde yayımlandı. 

Sonuç 

XX. yüzyılda Türkmen dili, edebiyatı, tarihi ve medeniyeti üzerine kaleme alınan yazılar, Türkmen tarihinde ayrı bir yeri bulunmaktadır. Bu dönemde ünlü yüksek öğretim kurumlarından mezun olan Türkmen aydınları, Türkmen dilini, edebiyatını, tarihini ve medeniyetini tanıtmasında ve yayılmasında önemli bir çalışmalar yapmışlardır. Bu nedenle XIX. yüzyılın son çeyreği ile XX. yüzyılın ilk yarımda yaşamış olan Türkmen aydınlarının yaşamı ve çalışmaları, dönemin sosyo-kültürel hayatıyla incelenmesinin önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Dönemin önemli simalarından avukat Kakacan Berdiyev’dir. XX. yüzyılın ilk çeyreğinde İstanbul Üniversitesinde ve St. Peterburg Üniversitesinde tahsil gören Türkmen öğrencilerinin bilinmesi, bu dönemde Türkmenlerin eğitim –öğretime verdiği önemi göstermek açısından da önemli ve değerlidir. 

Kaynakça

Aşirov, T. (2017). “Sovyet İhtilali Üzerine Çalışmalar: Garaş Han Oğlu Yomudskiy Örneği”. 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası Ankara 25-27 Ekim 2017. Ankara: Hacettepe Üniversitesi. 295-308.

Aşirov, T. (2022). “Sovyet Türkmenistan’ında Süreli Yayınlar Üzerine Çalışmalar (1925-1935)”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 7, 264-274.

Aşirov, T. (2024). “Rusya İmparatorluğu Döneminde Mahtumkulu Çalışmaları: A. N. Samoyloviç Örneği”, Foklor Akademi Dergisi, Doğumunun 300. Yılında Mahtumkulu Firaki ve Türkmen Edebiyatı Özel Sayısı. 7, 92-99.

 Aşirov, T. ve Albayrak, Ç. (2020). “Ilyasov, K. – H. Goçmıradov. H. (1990). Dövrüŋ Aynası (“Sovet Türkmenistanı” Gazeti 70 Yaşadı), Aşgabat: Türkmenistan. 208 S”. Milli Kültür Araştırma Dergisi, (4/1). 141-146.

Aşirov, T. ve Arıcan, O. (2020). “Yakup Nasırlı’ya (1899-1958) Göre Türkmenistan’da Milli Matbuat”. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 4(1), 45-50.

Nuralıev, D, (1964). “İlkınci Türkmen Studenti”, Edebiyat ve Sungat Gazetesi.

Samoyloviç, A. (1915). “Zapretnıye Slova v Yazıke Kazak-Kirgizskoy Zamunjney Jenşinıy”, Jivaya Starina, 1-2, 161-168.

Samoyloviç, A. N. (1915). “Tretye Dopolneniye k Ukazatelyu Pesen Mahtum-Kuli”. Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya İmperatorskogo Russkogo Arheologiçeskogo Obtşestva, S. Peterburg, 22, 127-139.

Bu yazı Kardeş Kalemler dergisinin 217. sayısında yer almaktadır. Derginin bu sayısında yer alan tüm yazılara aşağıdaki bağlantı üzerinden ulaşabilirsiniz.
Kardeş Kalemler 217. Sayı