İstiklal şairi Halil Rıza Ulutürk, XX. yüzyıl Azerbaycan şiir ve edebî çeviri okulunun önde gelen temsilcilerinden biridir. Çeviri faaliyetine 1955 yılında başlamış ve hayatının sonuna kadar mesleğini devam ettirmiştir.
Halil Rıza, özgürlük, milliyetçilik ve insancıllıktan kaynaklanan duygularla bağımsızlık, milliyet, insanlık, vatanseverlik, evrensellik ve halkın kaderi ile ilgili yapıtları Azerbaycan Türkçesine çevirmiştir. Şair, tercüme eserlerini zengin düşüncelerine dayanarak yapmıştır.
Halil Rıza'nın çevirileri onun edebi faaliyetinin ayrılmaz bir parçası olmuştur. Türk şiirinden Ahmed Er, Yahya Kemal Beyatlı, Arif Nihat Asya, Faruk Nafiz Çamlibel, Mehmet Akif Ersoy vd., Çağatay şiirinden Sekkâkî, Ali Şîr Nevaî, Rudeki, Babarahim Maşrab, Özbek şiirinde Hamza Hekimzade Niyazi, Çolpan, Osman Nasir, Gafur Gulam, Aybek, Hamid Alimcan, Zulfiye, Mir Möhsun, Hamid Gulam, Askad Muhtar, Şukrulla Cumaniyaz Cabarlı, Erkin Vahid, Abdulla Arif, Yusif Şahmansur, Halima Hudayberdi, Gülçöhre Cürayeva, Abdulla Şir, Rezzak Abdurreşid, Feyzi Şahismail, Nadire Abdullakızı, Rahim Beyniyaz, Hıdır Murad, Maksud Şeyhzade, Cemal Kemal, Tahir Kahhar, Dilek Cüre, Kazak şiirinden Abdülkerim Ahmed, Olcas Suleymen, Kırgız şiirinden Ramiz Riskul, Kırım şiirinden Aşık Ömer, Bekir Çobanzade, Tatar şiirinden Abddullah Tukay, Musa Celil, Hasan Tufan`ın eserleri, aynı zamanda Yunan, Macar, Bulgar, Çek, Alman, Fransız, İngiliz, İtalyan, Afgan, Hint, Japon, Zair ve diğer halkların şiirlerinden Azerbaycan Türkçesine şiirler “çevirmiştir”.
Halil Rıza Ulutürk, hem klasik edebiyat temsilcilerinin, hem de diğer ülke halklarının şiirlerinin çevirisini yaparken yüksek sanatsal beceri sergilemiştir. Halil Rıza, çevirinin kuramsal meseleleriyle ilgili olarak da eserler üretmiş ve “Edebî Kelimenin Tanrısı”, “Ulusal Kültürün Ayrılmaz Bir Parçası Olarak Edebi Çeviri”, “Edebi Çeviri Sanatsal Olmalıdır”, “Çeviri ve Yazı Dili”, “Poetik Çeviride Şairliğin Bilimsel Filolojik Temelleri”, “Maobit Defteri`nin Çevirisi Üzerine”, “Mayakovski ve Çağdaş Azerbaycan Şiirinin Güncel Sorunları”, “Ukrayna Şiiri ve Edebi Çevirinin Güncel Sorunları”, “Rusya'da Kimin Günü İyi Geçer, Eseri ve Onun Çevirisi Üzerine”, “Çevirinin Sanatsallığı Üzerine” gibi makaleler yayınlamıştır.
Çevirmene göre, her sanat eseri, ortaya çıktığı ülkenin ulusal kültürünün ayrılmaz bir parçasına dönüşür. Edebi çeviri bir meslek değil sanatsal ve şiirsel bir çalışmadır. Yaratıcılık çeviride önemli bir niteliktir. Bir çevirmen şair olarak doğmalı, her iki dili de mükemmel şekilde bilmeli, sanatçının tüm sanatını, üslubunu derinlemesine öğrenmeli, halkın kültürünü, sosyo politik ve edebi ortamını tanımalıdır. Halil Rıza`ya göre çeviri sanatsal bir keşif olmalıdır.
Halil Rıza, şiirsel çeviride vezni korumanın önemli olduğuna inanıyor. Vezin sadece bir ölçü değil, orijinalin sanatsal biçimini belirleyen ve insanların sanatsal düşünme düzeyini gösteren daha geniş bir kavramdır. Halil Rıza'ya göre Türk, Özbek ve Azerbaycan halklarının kültürel ve şiirsel düzeyi uyumludur, bu nedenle çeviri sırasında vezin sorun olmamaktadır.
Şairin, çeviriyi sadece bir faaliyet olarak görmemesini, bazen bir bilim insanı olarak araştırması, sözlüklere bakması, belirli kelimelerin varyantlarını ve gerçek anlamlarını bulması gerektiğini ve bunun için bir sıkı çalışmaya ihtiyaç duyacağını savunmaktadır.
Halil Rıza'ya göre mükemmel bir tercümenin ilk şartı edebi bir dildir. Çeviride, orijinalin dilini bilmek, orijinaline yansıyan gerçeği anlamak ve kişinin kendi dilini iyi bilmek şartı önemli bir kriterdir. Çeviri büyük bir sanat okuludur.
Bu açıdan bakıldığında, Getran Tebrizi, Afzaleddin Hakani, Saib Tebrizi, Mirze Şafi Vazeh, Şehriyar, Gülamhüseyn Beydili, Nizâmî Gencevî gibi klasik Azerbaycan şairlerinden Halil Rıza`nın filolojik tercümeleri kıymetiyle seçilmiştir.
Halil Rıza Ulutürk “Kardeşlik Çelengi” , “Dünyaya Açılan Pencere” , “Turan Çelengi” , Yusuf Balasagunlu'nun “Kutadgu Bilig”, Nizâmî`nin “Sırlar Hazinesi” , “Yedi Güzel”, “İskender'in Mektubu” kitaplarının yazarı ve çevirmenidir.
Şairin eşi Firangiz Halilova, 2011 yılında büyük şair ve düşünürün 870. yıldönümü vesilesiyle “Nizâmî” (“Lirika”, “Sırlar Hazinesi”, “ Yedi Güzel”) adlı bir kitap düzenlemiş, Halil Rıza ise kitaba ön söz yazmıştır ve tarafımızca editörlüğü yapılmıştır.
Nizâmî’nin büyüklüğü, Halil Rıza'yı cezbetmiş ve onun hem lirik şiirlerini (gazeller, şiirler ve rübailer), hem de “Hamse”sini tutku ve ilhamla Azerbaycan Türkçesine çevirmiştir.
Nizâmî Gencevî'nin “Sırlar Hazinesi”, “Yedi Güzel” ve “İskendername” adlı mesnevilerinin yeni tercümesi, büyük bir çalışkanlığın, sonsuz yeteneğin ve bilimsel bilgeliğin birer örneğidir. “Ortadoğu halkları, henüz Nizâmî hayatteyken eserlerinin evrensel önemini farketmişler. O, sanatsal düşüncenin yönünü değiştirmiş ve gerçek sanat örnekleri yaratmıştır. Nizâmî, sadece Azerbaycan'ın değil, aynı zamanda Orta ve Doğu Asya, Kafkaslar, Hint Yarımadası ve İran halklarının ve tüm dünya halklarının manevi hayatının bir parçası olmuştur” (Rustam Aliyev).
“Sırlar Hazinesi” mesnevisinin tercümesi hakkında Prof. Ekrem Cafer`in raporunun sonunda tarih 31.12.1979 olarak düşürülmüştür. Böylece Halil Rıza'nın mesneviyi 1979'da dilimize çevirdiği ortaya çıkmıştır. Hakemlerden Ekrem Cafer ve Ebülfez Hüseynli eserin çevirisini övmüş, görüşlerini dile getirmiş ve yayınlamasını gerekli görmüşler. Eser, 1988'de Halil Rıza'nın “Yazınsal Kelimenin Tanrısı” önsözüyle yayınlanmıştır.
E. Hüseyinli'ye göre eski nüshalarda “Sırlar Hazinesi”nin hacmi 2250 beyit olmuştur. Halil Rıza 4492 beyit olarak göstermiştir. Dünya kütüphanelerinde “Sırlar Hazinesi”nin çoklu el yazması vardır. En eski nüsha Afgan Devlet Kütüphanesi'ndedir bulunmaktadır.
Ünlü Türk bilim adamı Mehmet Nuri Gençosman, mesneviyi 1964 yılında Türkçeye çevirmiş ve değerli bir önsöz yazmıştır. Bu tercüme, “Sırlar Hazinesi”nin Ankara'daki üçüncü baskısı olmuştur.
Halil Rıza Ulutürk “Sırlar Hazinesi” adlı mesneviyi Farsçadan çevirirken M.N. Genç Osman'ın “Sırlar Hazinesi”nin Türkçe çevirisinden de faydalanmıştır. “Hem orijinal metni, hem de Türkçe tercümeyi derinlemesine incelemesi ve ustalığı, Halil Rıza'nın “Sırlar Hazinesi”ni iyice anlamasına, Azerbaycan dilinin büyülü güzelliğini göstermesine, güçlü ve mükemmel bir çeviri oluşturmasına olanak sağlamıştır” (Ebülfez Hüseynli). Mesneviyi çevirirken Halil Rıza hece vezninin on dörtlük ölçüsünü kullanmıştır.
Şairin arşivinde “Sırlar Hazinesi”nin çevirisi üzerine üç hakem raporu yer almaktadır. Usta çevirmenlere göre “Sırlar Hazinesi” Halil Rıza`nın önemli bir çevirisidir. Prof. Rustam Aliyev, Prof. Ekrem Cafer, Prof. Ebülfez Hüseyinli ve Prof. Azade Rüstemova bu konuda bilimsel görüşlerini ifade etmişlerdir.
Nizâmî Gencevî'nin “Yedi Güzel” mesnevisi dünyanın hemen hemen tüm dillerine çevrilmiştir. Eserin şimdilik son tercümesi ise Halil Rıza Ulutürk'e özgüdür.
Mesnevi yorum ve açıklama yapılmadan yayınlanmıştır. Önceki yayınlarda da durum böyle olmuştur. Şair ve çevirmenler onun yorumuna ihtiyaç duymamışlar. Halil Rıza'nın “Yedi Güzel” mesnevisinin çevirisi 5165 beyit ve Farsçadan çevirinin tamamlanma tarihi “24 Ocak 1984, Türkan” olarak not edilmiştir.
Halil Rıza Ulutürk, 1980'lerden beri “İskendername” mesnevisini çevirmeye başlamış ve 20.000`in üzerinde mısrayı Azerbaycan Türkçesine çevirmiştir. Tercüman, bu harika esere başvurma nedenlerini açıkladığında, dâhi sanatçının Türkçe, Arapça, Farsça, İbranice, Hristiyan, Pehlevi, Yunan, Ermeni ve Gürcü kaynaklarına atıfta bulunduğunu kaydetmiştir. Halil Rıza, Azerbaycan bilim adamlarının yanı sıra, ünlü şarkiyatcılar Y.B.Bertels ve A.Y.Krimsky'nin de araştırmalarına atıfta bulunmuş, Büyük İskender'in kökeni, “teokratik teorinin” temelleri hakkındaki kaynakları dikkatlice incelemiş ve açıklamalar yapmıştır. Nizâmî'nin İskender'i bir kusursuz kahraman gibi ele alması, onu kurtarıcı, onu filozof ve peygamber olarak tanıtması, gerçek değil, ütopik, ideal bir doğa anlayışını ifade etmesi ve zamanın hükümdarlarına olan tembihleri üzerinde anlatmıştır.
XVIII. yüzyılın ünlü tezkirecisi Lütfeli Bey Azer, Azerbaycan'da Nizâmî Gencevî'nin mirasıyla derinden ilgilenen bir kişi olmuştur. Bu ilgi daha sonra Abbasgulu ağa Bakıhanov, Mirza Feteli Ahundzade, Muhammedali Terbiyet tarafından devam ettirilmiştir. Nizâmî sanatına ve eserlerine edebi ve sosyal ilgi ise 1937-1938`li yıllardan başlamıştır. Özellikle Nizâmî 'nin eserlerinin Azerbaycan Türkçesine çevrilmesi, Abdulla Şaig, Enver Alibeyli, Elağa Vahid, Mikayil Rızaguluzade, Memmedmübariz Alizade ve Hemid Araslı'nın bu alandaki tarihi hizmetleri bilimsel ilgiyi güçlendirmiştir.
Hamid Araslı, Mirza İbrahimov, Mikayil Rafili, Mirzağa Guluzade, Ekber Ağayev, Memmedmübariz Alizade, Memmed Arif, Memmed Cafer Caferov, Ejder Saidzade gibi bilim adamları XX. yüzyıl Azerbaycan Nizâmîşinaslığında büyük işler yapmışlardır.
1941-1950 yıllarında Muhammad Emin Resulzade “Azerbaycan Şairi Nizâmî” adlı kitabında “Hamse”den ve “İskendername”den detaylı olarak bahsetmiştir.
XX. yüzyılın 80'li ve 90'lı yıllarında “Hamse”nin, aynı zamanda “İskendername” mesnevisinin Azerbaycan, Türk, Rus ve diğer dünya dillerine filolojik çevirmeleri, tezlerin, monografilerin ve popüler bilim kitaplarının ortaya çıkmasını hızlandırmıştır. Nizâmî’nin eserlerini inceleyen bilim adamlarının, Gazenfer Kazımov, Rüstem Aliyev, Memmed Cefer Ceferov, Azade Rüstemova, Halil Yusifov, Arif Hacıyev, Nüşabe Araslı, Teymur Karimli ve diğerlerinin araştırmaları ortaya çıkmıştır. Dilare Aliyeva, Vagif Arzumanlı, S. Turabov, Hemid Araslı, R. İsmayilov, M. Kazımov, A. Kazımova, Asker Sarkaroğlu, Fikret Guliyev ve diğerleri Nizâmî eserlerini araştırarak inceleme yapmışlardır.
Halil Rıza Ulutürk de Nizâmî 'nin eserlerine sevgiyle yaklaşmış, dâhi şair üzerine değerli yazılar yazmış ve “Sırlar Hazinesi”, “Yedi Güzel” ve “İskendername” mesnevilerini başarıyla Azerbaycan Türkçesine çevirmiştir.
Azerbaycan Cumhurbaşkanı Sn. İlham Aliyev'in 2021 yılını " Nizâmî Yılı" ilan etmesi, Azerbaycan edebiyat ve kültürünün dünyada tanıtılmasıyla birlikte, Nizâmî Gencevî'nin mirasının bilimsel araştırmalara ve şiirsel tercümesine olan ilgiyi güçlendirmiştir. Prof. İsa Habibbeyli`nin öncülüğünde Nizâmî Gencevî'nin adını taşıyan Edebiyat Enstitüsü de kapsamlı çalışmalar yapılmakta, yeni monografiler ve kitaplar yayınlanmakta, tezler yazılmaktadır. Ayrıca Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nizâmî Gencevî Adına Edebiyat Enstitüsü`nde “Nizâmî Ansiklopedisi” hazırlanmakta ve bununla ilgili çalışmalar yapılmaktadır.
Enstitünün Nizâmîşinaslık Bölümünde de sıkı çalışmalar yapılmaktadır. Prof. Nüşabe Araslı, Doç. Zehra Allahverdiyeva, Doç. Vafa Hacıyeva, Doç. Tehmine Badalova, Doç. Yelena Teer ve diğerleri yeni başarılara imza atıyorlar. Muhteşem “Nizâmî Yılı”nda devletimize, milletimize ve tüm Türk dünyasına başarılar dileriz.
