Hayatı
Prof. Dr. Salican Cigitov, Oş’a bağlı Özgön ilçesindeki Köldük köyünde geçimini çiftçilikle sağlayan bir ailenin ferdi olarak 17 Mart 1936'da dünyaya geldi. (Rıspaev vd 1989: 231) Büyük dedesi Rus istilasına karşı ayaklanan Basmacı liderlerindendir. Dedesi ve dayısı, Stalin’in baskı rejimi döneminde hapishanede hayatlarını kaybetmiş, babası ise “Halk Düşmanı” suçlaması ile iki yıl hapis yatmıştır. (Cigitov 2004: 8) Köldük köyü ayrıca ünlü Basmacı liderlerinden Canıbek Kadı’nın köyüdür. Bu köy 1928 yılına kadar Sovyetler Birliği rejimine karşı meydana gelen ayaklanmaların merkezinde yer almıştır. (Cigitov, 2004: 9)
1951 yılında Köldük köyündeki 7 yıllık ilköğretim okulundan mezun olan Cigitov, 1954 yılında Puşkin isimli 5 no’lu ilköğretim okulunun lise bölümünden, 1959 yılında ise Kırgız Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesinden mezun oldu. Cigitov, 1962-65 yılları arasında Kırgızistan İlimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsünde doktora programında okudu ve 1966 yılında doktor oldu. 1992 yılında ise "Sovyetler Birliği eğitim sisteminde doktora tezi" olarak adlandırılan çalışmasını savunarak Profesör oldu. Salican Cigitov 1966-73 yılları arasında Kırgız Milli Üniversitesinde öğretim üyeliği, 1974-78 yılları arasında Kırgız Sovyet Ansiklopedisinin redaktör yardımcılığı, 1978-92 yılları arasında Dil ve Edebiyat Enstitüsünde Ana Bilim Dalı Başkanlığı görevlerinde bulunmuştur. 1992-93 yılları arasında Kırgızistan Cumhurbaşkanı başdanışmanlığı ve 1993-95 yılları arasında Kırgızistan’ın Özbekistan Büyükelçiliği görevlerinde bulunan Cigitov 1995-1996 yılları arasında Azattık Radyosunda çalışmış 1996 yılında başladığı Kırgızistan –Türkiye Manas Üniversitesi rektör yardımcılığı görevini 2000 yılına kadar sürdürmüş daha sonra aynı kurumda Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ve Türkoloji Bölümü Başkanlığı görevlerinde bulunmuştur. (Cigitov 2006: 20)
Salican Cigitov iyi huylu bir kanser tümörünün ameliyatına gerek olup olmadığının tetkiki için geldiği İzmir'de "Ameliyata gerek yok ama istersen yapalım," cevabını almıştır. Türkiye'de ameliyat olmak istemeyen Cigitov, Kırgızistan'a döndükten sonra ani bir kararla ameliyat olmaya karar vermiştir. Geçirdiği ağır ameliyattan müteakip tümörün diğer organlarına sıçraması ile zor bir hastane dönemi geçiren Cigitov 11 Şubat 2006 yılında Bişkek’teki kendi evinde vefat etmiştir.
ESERLERİ BAĞLAMINDA EDEBÎ KİŞİLİĞİ
Salican Cigitov'un çok yönlü bir edebî kişiliği vardır. Lirik şiirleri ile ün yapmış usta bir şair, Nazım Hikmet ve Mustay Kerim'in şiirlerini ve Antoine De Saint Exupery'in Küçük Prens adlı kitabını Kiçinekey Hanzada adıyla Kırgızcaya çeviren bir tercüman, Sovyetler Birliği dönemi Kırgız edebiyatının ortaya çıktığı şartları ve o dönem yazarlarının eserlerini incelediği tezi ile bir ilim adamı ve kaleme aldığı sert üslubu ile tanınan eleştiri makaleleri ile edebiyat eleştirmeni olarak bilinir. (Rıspaev vd, 1989: 231) Ancak Cigitov en çok eleştirmen yönü ile tanınır.
1957 yılından itibaren başladığı yazı hayatında kaleme aldığı şiirleri, eleştiri makaleleri ve yaptığı tercümelerle adını duyuran Cigitov'un ilk çeviri kitabı 1968 yılında basılan Antoine De Saint Exupery'in Küçük Prens adlı kitabıdır. (Rıspaev vd. 1989: 231) Bu eseri Kiçinekey Hanzada adıyla Kırgızcaya çeviren Cigitov'un ikinci tercümesi ise 1969 yılında basılan Nazım Hikmet'in seçme şiirlerinden oluşan Ağlayan Söğüt adlı şiir kitabıdır. Ünlü Başkurt yazar Mustay Kerimin'den yaptığı şiir tercümelerinden oluşan Mustay Kerim Şiirler adlı derleme ise 1974 yılında basılmıştır. (Cigitov 2006: 22) Cigitov, Küçük Prens'in 1982 yılında yapılan ikinci baskısının sonunda kaleme aldığı tercümeye dair makalesinde ise başka dillerden Kırgızcaya yapılan tercümelerin büyük çoğunluğunun kelime kelime çeviri olmasından dolayı Kırgızca okuma zevkini geliştiremediğinden yakınarak Kırgızca yeninden ortaya çıkarmak olarak ifade edebilecek bir çeviri yöntemini benimsediğini belirtmiştir. (Sent- Ekzyuperi 1981: 83)
Cigitov'un ilk şiir kitabı Iymanday Sırım Menin 1971 yılında basılmıştır. Şiirleri, poemaları ve parodilerden oluşan ikinci kitabı ise Cıldar Cangırıgı adıyla 1987'de basılmıştır. Cigitov'un şiirlerindeki lirizm, kullandığı iç dünya imgeleri ve duygu yoğunluğu ilk bakışta göze çarpan özelliklerdir.
Elegiya (1968-78)
Şuuldaba, teregim, terekterim, (Uğuldama kavağım, kavaklarım)
Şuuldasan, esime kelet menin: (Uğuldayınca aklıma düşüyor benim )
Ötkön kündün öçünkü elesteri (Geçmiş günlerin mecalsiz hayalleri)
Ökürümdün öküttüü belesteri. (Kederimin can sıkıcı misalleri)
Belli bir kuşak tarafından ezbere bilinen ve daha sonra iki farklı bestesi de yapılan Elegiya şiiri (Cigitov, 1987: 32) Cigitov'un geniş halk kitleleri tarafından en çok bilinen şiirleri arasındadır. Doğum yeri olan Köldük’ün halk arasında bilinen asıl adı Terekli’dir (Kavaklı). Şiirlerinin genelinde var olan karamsar hava bu şiirine de yansımıştır.
Yine ağır bir hastalıktan dolayı hastanede yatmak zorunda kaldığı ve hastalığından dolayı yaptığı uzun muhasebe neticesinde hastane odasında kaleme aldığı Oorukanada Cazılgan Ir adlı uzun şiirinden yapılan alıntı Cigitov'un dünyaya olan gerçekçi bakış açısını da yansıtmaktadır.
Oorukanada Cazılgan Ir (Cigitov 1987: 20)
Men köz cumsam, kızmat ordum boş kalar (Görev yerim boş kalır ölürsem eğer ben)
birok daroo orun basar başkalar. (Fakat yerime bir başkası gelir hemen)
Turmuştun tük toktobosun belgilep, (Hiç durmadığını göstermek için hayatın)
oşol künü dalay böbök köz carar (Binlerce bebek gelir dünyaya aynı gün)
Cigitov'un Cıldar Cañırıgı adıyla 1987'de basılan şiir kitabı bütün şiirlerinin toplandığı bir derlemedir. Bu derlemede kaleme aldığı parodiler de vardır. Cigitov'un şiirlerinde ilk bakışta dikkat çeken duygu yoğunluğu yanında kullandığı tabiat imgelerini kullanarak ölüm fenomeniyle bağlantı kurması, sonbahar imgesi ve ölümü aynı potada erittiği Küz Maalı (Köldük Kıştagında) adlı şiirinde görülebilir.
Too çöbü sargıç tartıp kaldı catıp ( Dağlardaki otlar bile sararmaya başladı)
Tögüldü sargıç ırañ añızdarga (Döküldü o sarı renk anızlara)
Sargaydı sar añızdar kaygı basıp (Üzüntü ile sarardı anızlar bile)
Sargaydı suu boylogon kamıştar da (Sarardı su boyundaki kamışlar da)
Cigitov'un şiir kimliğinde ağabeyinin Kaşkasuu akarsuyunda boğularak ölmesinin önemli etkisi olmuştur. Ağabeyinin cenazesinin akarsuda günlerce aranması, bu sırada Cigitov'un yaşadığı anların yansıtıldığı uzun şiirden kısa bir alıntı şu şekildedir:
Ağıt (1961) (Cigitov 1987: 21)
Çıgarıp ölügündü aluu üçün (Cansız bedenini çıkarıp almak için)
Çogulup ayılıbızdın eli bütün (Toplanıp köyümüzün tüm halkı)
çaalıgıp boldu ubara eki küngö (İki günden beri sıkıntıda zavallı )
Sen öldün birok maga birdey ele (Sen öldün artık benim için bir idi)
Catkanın cer astında, su tübündö (Yattığın yer suyun dibi ya da toprağın altı)
***
Men ayttım "Ubaranın keregi ne" (Dedim ki “Ne gereği var uğraşmanın?)
Kalsın al Kaşkasuunun tereñinde (Kalsın o Kaşkasu'yun derinliğinde)
Ardanıp çuuldadı tuugandarım (Üzüntü ile bağrıştı akrabalarım)
kalk dagı ınagan cok maga müldö (Hiçbiri benden yana olmadı halkın!)
***
Suuçular kayra kayra tereñ kirip (Dalgıçlar tekrar tekrar derinlere dalıp,)
bir caktan kıl arkanga orok ilip (Bir taraftan kalın halatlara orak bağlayıp)
catıştı suuga salıp, Suu tup tunuk (Ki tertemizdi su-, bekliyorlardı suya salıp)
A menin köñülüm tolo kara küyüt (Benim gönlüm ise büsbütün kara yangın)
***
İlindi dedi biröö ırgıp turup (“Takıldı” dedi biri halatı sallarken)
Turgan el süyüngöndön duu kıykırıp (Bekleyen halk sevinçten çığlık atarken)
Başıma bir oy tiydi orok uçu (Bir fikir saplandı beynime, orak ucu :)
Ketti go kursagın ce murdun cırtıp (Yırtıp gitti galiba burnun ya da boğazın!)
Ağabeyinin cenazesini ararken yaşadığı duyguları uzun bir şiirle aksettiren Cigitov'un, cenazenin akarsuda bulunması ile insanların yaşadığı sevinç ve ölüm gerçeği arasında oluşturduğu karşıtlık dikkate değerdir. Cenazenin aranması esnasında yine kendisi ile akrabaları arasında oluşturmayı başardığı çatışmanın da altı çizilmelidir. Cigitov’un Takıldı dedi biri halatı sallarken; Bekleyen halk sevinçten çığlık atarken dizelerinde ölüm ve mutluluk imgelerini hemen aynı dizelerde kullanması şiir sanatındaki ustalığını göstermesi açısından manidardır. Cesedin bulunması bir hüznü beraberinde getirmeliyken insanların ceset bulunduğu için sevinç çığlıkları atmaları aslında hepimizin içinde saklı olan bencil kimliğin bir dışavurumudur ve Cigitov bunu sarsıcı bir şekilde yansıtmıştır. İnsanlar günler süren ceset arama çalışmalarından bitap düşmüşlerdir. Cesedi arama işinin sona ermesi ile nihayet dinlenebileceklerdir. Ölü ve ölüm ise geride kalmıştır. Ölüm öleni bulmuştur. Ancak bir şairin gösterebileceği bir hassasiyetle orak ucunun ağabeyinin vücuduna zarar verebileceği fikri Cigitov’un beynine saplanmıştır.
Cigitov vefatıyla Türk Dünyası sevdalılarını, öğrencilerini ve sanat severleri hüzne boğmuştur. Cigitov’un Manas Üniversitesinin kuruluşundan ölümüne kadar Türk Dünyası için yaptığı çalışmalar ve Kırgız halkını canı gönülden seven gerçek bir vatanpervere işaret eden uyarı yazıları değerinin yıllar geçtikçe daha da artmasına vesile olmuştur.
Cigitov, Salican (1987). Cıldar Canırıgı (Irlar, poemalar, poeziyalar). Bişkek: Kırgızstan Bas.
Cigitov, Salican (2004). Cengiz Aytmarov Doğumunun 75. Yılı İçin Armağan. "Cengiz Aytmatov Edebiyat Meydanında Yeni Yeni Boy Gösterdiğinde" çev. A. Çelikbay. Bişkek: Manas Ünv Yay.
Cigitov, Salican (2006). "Çağdaş Kırgız Edebiyatına Dair". çev. K. Göz. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt III, Sayı 1:7-20
Rıspaev, B, vd. (1989). Pisateli Sovetskogo Kirgizstana, Frunze: Adabiyat Bas.
Cigitov, Salican (2006) Salican Cigitov ve Dünyası. hzl. O. Söylemez ve K. Göz. Bişkek: Manas Ünv Yay.
Sent- Ekzyuperi, Antuan (1981) Kiçinekey Hanzada. çev. S. Cigitov. Frunze: Mektep Bas.
