Logo
Light
Dark
System
 

Seydazim Kadırbay’ın Kullandığı Hukuk Terimlerine Bir Bakış

  NERGİS BİRAY
 01 Haziran 2023
Sosyal Medyada Paylaş

Yazıda Kazak terimbilimi alanının
gelişmesinde önemli
bir süreci oluşturan 1910-30
yılları arasında Alaş aydınlarının
başlattığı ve gelişmesini
sağladığı terim çalışmalarından
söz edilecek ve bir
hukukçu olan Seydäzim Kadırbay’ın
kullandığı hukuk
terimleri ile ilgili bilgi verilecektir.
Terim Nedir? Neden
Önemlidir?
Güncel Türkçe Sözlük “terimi”
‘Bir bilim, sanat, meslek dalıyla veya
bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı
karşılayan kelime, ıstılah’ (Güncel Türkçe
Sözlük http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=
com_gts&arama=gts&guid=TDK.
GTS.5419dd377af117.27753695) ifadeleriyle
tanımlar. Zülfikar, terim ve terim bilimi
alanında kaleme aldığı Terim Sorunları ve
Terim Yapma Yolları adlı eserinde terimi, ‘ihtiyaç
duyuldukça herhangi bir bilim dalı veya
sanat koluyla ilgili bir kavramın dilin kök ve
ek imkânlarından yararlanılarak türetilen kelimeleri’
(2000: 26) şeklinde ifade eder.
“Terim” sözcüğü Kazak Türkçesi gramerlerinde
İlmî sahâlârla ilgili özel olarak kullanılan
kelimeler demektir (Stud.kz 12-13 e.t.
17.08.2014; Kurmanbayulı http://anatili almaty.
kz/ index.php/contents/view/259 e.t.
20.08.2012; Ömirbek www.
enu.kz, s.3 (e.t. 17.08.2014))
ifadesiyle açıklanır.
Terimlerin temel niteliklerini
tek anlamlılık, ortak kabul
ediş ve yaygın kullanım şeklinde
belirtmek mümkündür.
Bu sözcükleri genel sözcüklerden
anlamının sınırlandırılmış
olması ayırır (TDK
2007: 20, 27, 39; Kurmanbayulı
2005).
Bu önemli dilbilimi unsurunu
ana dilinde türetmek,
türetilen sözcük yoluyla anlatılmak isteneni
açık, kesin ve doğru bir şekilde ortaya koymak
önemlidir. Dizdaroğlu bu dil birimlerinin
önemini terimlerin Türkçeleştirilmesi konusunda
şu şekilde açıklar: Terimler; bilim,
teknik, sanat dallarında; öğrenimde, felsefe
ve dinde, genel kültür dilindeki sözcüklerden
daha önemli bir yer tutar. Terimleri kaldırırsanız
insan beyninin en yüce ürünlerini de
bir anda kargaşalığa atmış olursunuz. Uygarlık
da kültür de yerinde sayar. Bilim ve teknik
adamları, filozoflar, sanatçılar, birbirlerinin
dilinden anlamaz olurlar; ortak anlaşma aracı
ve dayanışma ortadan kalkar (Dizdaroğlu
1962).
Terimlerin ana dilinin imkanlarından yararlanılarak
türetilmesi veya Türkçeleştirilmesinde
asıl mesele terimin, karşıladığı kavramı açıkdoğru ve kesin bir şekilde ortaya koymasıdır.
İşte bu yüzden terimlerin bir milletin kendi
dilinin kök ve eklerinden, hiçbir zorlamaya
maruz kalmadan tabii yollarla oluşturulması
önem arz eder.
Terimleri konu alan eserinde Zülfikar’ın verdiği
bilgilere göre terimlerin özelliklerini şu
şekilde sıralamak mümkündür: 1. Bir bilimsel
kavram için tek karşılığı bulunan kelimelerdir.
2. Anlamları sabittir ve cümle içinde de
olsa değişik anlamlarda kullanılamazlar. 3.
Terimlerin bildirdiği anlam yoruma açık değildir.
4. Karşıladıkları kavramı net, açık ve
kesin bir biçimde bildirirler. 5. Halkın söz varlığında
yer almazlar ama halk ağzında kullanılıp
da sonradan terim özelliği kazanmış
kelimeler vardır (2000: 20-21).
Reformatskiy, ‘Zan Terminderi, Kazak Terminologiyası’
adlı eserde terimin iki yönünden
söz eder: terimin belli bir nesneyle olan ilişkisi
ve terimin anlam boyutu. Ona göre terim olan
sözcükle metnin bir bağlantısı yoktur ve onlar
diğer sözcükler gibi açık bir anlama sahip
değildir. Onun görüşüne göre, bir terim farklı
bilim alanlarında çeşitli anlamlar kazanabilir,
çünkü onların ifade etme güçleri diğer sözcüklerden
farklıdır. O, terimleri terminolojik
sistemin elementi ve genel dil sisteminin elementi
şeklinde iki grup halinde değerlendirir
(Stud.kz 12-13 (e.t. 17.08.2014)).
Terim bilimi, ilmî çalışmaları yapabilmek, yazılanları
okuyup anlamak, incelemek ve değerlendirebilmek,
yönlendirerek başkalarına
öğretebilmek gibi alanlarda çalışanların ilgili
ilim alanının kavramlarını bilmesi anlamına
da gelir. Çünkü bir alanın terimlerine hakim
olunmadığında ilmî çalışmaların yapılması da
pek mümkün olmayacaktır ya da doğru veriler
elde edilemeyecektir. Alaş aydınları ve terim
bilimi konusuna çalışmalarıyla önderlik eden
Ahmet Baytursınulı’nın terim bilimi üzerine
çalışmaları bu açıdan önem taşır. Terimlerle
ilgili çalışmalar yapan Alaş aydınları ve Baytursınulı,
terimlerin türetildiği ilim alanlarının
temel kavramlarını bilmekte ve bunların aralarındaki
bağlantıları anlatıp açıklayabilmektedirler.
Onların çalışmaları, Kazak dilinin genel
yapısını da gösteren kavramlar sistemini
düzenlemek yanında bu alanlardaki kavramların
adlandırmalarını da ortaya koymuştur.
Bu tür çalışmalar ana dilin imkânlarından ustaca
faydalanmayı, kavramlar sisteminin kendine
dair özelliklerini bilmeyi gerektirir. Çünkü
kavram adlandırmalarında tercih edilecek
ad kısa, tek anlamlı, içeriği içine alan, akılda
kalıcı olması yönüyle önemlidir. Baytursınulı
başta olmak üzere Alaş aydınları ana dillerinin
ustalıklarını kullanarak terimler türetmiş,
yabancı dillerden dillerine giren sözcükleri
kendi dillerine uyarlayarak kavramlara uygun,
özlü, bilimsel karaktere sahip adlandırmalar
seçmişlerdir.
Kazak Türkçesinde Terim Türetmede Kullanılan
Yollar Nelerdir?
Kazak Türkçesindeki terim türetme çalışmalarında
hem dilin iç imkânlarından hem diğer
Türk lehçelerinden kelime alma yolundan
hem de yabancı terimleri Kazak Türkçesinin
ses ve söyleyiş sistemine uyarlama sisteminden
faydalanılmıştır. Bu çalışmalarda kullanılan
kuralları aşağıdaki şekilde göstermek
mümkündür:
1. Kazak Türkçesinde herhangi bir alanda
ilmî bir terim gerekli görülürse bu, ilk olarak
ana dilin kelime kökleri ve işlek eklerinden
türetilmelidir. Bu şekilde davranmak ana dili
için önem arz etmektedir.
2. Eğer bir terim Kazak Türkçesinde yoksa bu
kelime ya da terim diğer Türk lehçelerinden
alınmalıdır. Böylece Türk lehçeleri arasında
terimler konusunda bir ortaklık da söz konusu
olacaktır.
3. Kazak Türkçesine Avrupa dillerinden,
Rusça’dan veya başka dillerden alınan alıntı
terimlerden sadece dünya çapında ilmî
alanlarda kullanımı yaygın hale gelmiş, uluslararası
terim denilebilecek olanlar kalabilir.
Ancak burada bir kurala dikkat etmek gerekir.
O da bu terimlerin Kazak Türkçesinin ses ve
söyleyiş kurallarına uygun hale getirilmesidir.
4. Yabancı bir terimin alınması söz konusu
olduğunda öncelikle ilmî uzmanlığına bağlı
olarak Kazak bilim adamlarının oluşturduğu
komisyonlar tarafından inceleme yapılmalı, o
terimin dile girmesine ancak bundan sonra
izin verilmelidir. Yeni bir terim türetilirken iseöncelik kaynak dil olarak Kazak Türkçesinden
yana olmalıdır.
5. Kazak Türkçesindeki terimler mutlaka alfabe
sırasına göre açıklamalı olarak hazırlanarak
bir sözlük hâlinde halka ve ilgililerine
sunulmalıdır.
Alaş dönemindeki terim bilimi çalışmalarında
A. Baytursınulı tarafından Rusça veya diğer
dillerden alınan terimler, birebir aktarma
(kal’ka) adı verilen yöntemle Kazak Türkçesine
mal edilmiştir. Dilde bu tür aktarmalar yapılırken
terim veya kelimenin alındığı dildeki
kuruluşun, anlamın, ek kök ve yapısını; bunlara
ilaveten terimin kapsadığı kavram alanını
iyi bilmek yani hem leksikolojik hem de kavramsal
açıdan konuya yaklaşmak gerekir.
Alaş aydınlarının yaptığı çalışmalarda ve Bayturınulı’nın
terim türetirken kullandığı metotlardan
da konumuzu ilgilendireceği için kısaca
bahsetmek faydalı olacaktır:
1. Semantik yolla: buvın, ädis, jalğav, jurnak,
müşe, ray, şuvmak, tarmak, vs.
2. Morfolojik yolla: anıktavış, azaptanıs, älektenis,
älipteme, ävrelenis, bastavış, buvınşı,
däyekşi, ermekteme, esimdik, esimşe, jakşa,
jalğavlık, korıpta, kösemşe, külis, mazmundama,
pısıktavış, sızıkşa, suktanıs, tolıktavış,
usınba, zavıktama, vs.
3. Sentaks yoluyla: bolımdı söylem, bolımsız
söylem, davıssız dıbıs, davıstı dıbıs, jalañ söylem,
jayılma söylem, katañ dıbıs, katar söz,
kıstırma söz, kos söz, meken pısıktavış, menzil
pısıktavış, sabaktas söylem, salalas söylem, sın
pısıktavış, tolımdı söylem, turlavlı müşe, turlavsız
müşe, tuvındı söz, tübir söz, uyañ dıbıs,
vs. (Biray vd. 2015: 487–496).
Bu tür çalışmalar, Bakü’de 1926 yılında yapılan
“I. Türkçüler Kurultayı”nda A. Baytursınulı,
tarafından sunulmuştur. Baytursınulı bu
toplantıda “Dilimizi yabancı dillerden gelen
kelime ve terimlerden temizlemeliyiz. Bunun
için de her bir Türk lehçesi diğer Türk lehçelerinden
faydalanarak terimlerini yapmalı ve
ortak matbaalarda basarak bunları yaymalıyız”
şeklinde bu konudaki fikrini de açık açık
dile getirmiştir (Baytursınov 1989: 141).
Alaş Aydınlarının Terim Bilimi Alanındaki
Çalışmaları.
Kazakistan’da 1917 yılında kurulan ancak
hazırlık çalışmalarıyla 1905-1910’lu yıllardan
itibaren temellerinin atıldığını söyleyebileceğimiz
Alaş aydınlarının dilin millî bir kimliğe
kavuşması konusunda yaptıkları çalışmalar,
bugünkü Kazak yazı dilinin oluşmasında
önemli bir rol oynamıştır. Alaş aydınları, millî
ilim dilinin kurulması ve geliştirilmesi amacıyla
çalışmalarını dil ve tarih bağlantısını da
kurmak düşüncesinden hareketle ana dilin
zenginliklerini kullanarak yapmışlar, art ve eş
zamanlı bağlantıları kurarak ve karşılaştırmalar
yapmak suretiyle daha o günlerde bugün
de üzerinde uğraş verdiğimiz Türk dünyası
ortak terim alanını oluşturmaya da hizmet etmişlerdir.
Alaş aydınlarından Kazak terim bilimi alanının
beyni olarak nitelendirebileceğimiz Ahmet
Baytursınulı, çalışmalarıyla bu alanı kuran
ve gelişme yollarını açan bir dil bilimci
olarak 1910-1930 yılları arasında ana dilin
kurallarına uygun olarak birçok alanda terimler
türetmiş ve bunları ‘Dala Velayatı’, ‘Türkistan
Velayatı’ gazetelerinde yayımlayarak
kullanım alanına girmesini sağlamıştır. Ana
dilinin imkanlarından yararlanılarak millî çizgide
türetilen terimler, kitaplarda kullanılmış
ve terim sözlükleri hazırlanmıştır.
Burada üzerinde durulması gereken diğer
bir nokta terim sözlüklerinin de içinde olduğu
Kazak Türkçesi ile eserler yayımlanması
işinin, Kazak ilim dünyası için yeni bir gelişme
olmasıdır. Bu alandaki ilk yayınlar okuma
kitapları, terim sözlükleri, ilmî eserler, ders kitapları
gibi eserler olmuş, bu çalışmalar sonraki
yıllarda da Alaş aydınları ve takipçileri tarafından
devam ettirilmiştir. Bu alanda emek
harcayan ve bu tür çalışmalara imza atan
Alaş aydınlarının adlarını şu şekilde sıralayabiliriz:
A. Baytursınulı, H. Dosmuhamedulı, E.
Omarulı, M. Duvlatulı, M. Avezov, S. Kanajulı,
J. Küderin, J. Aymavıtulı, M. Jumabayulı,
K. Kemengerulı, N. Törekululı, K. Jelenov, Ğ.
Karaş, T. Şonanulı.
Bu alanda yayın faaliyetinde bulunan Alaş
aydınları içerisinde dil ile ilgili konulara dahaçok eğilen Ahmet Baytursınulı’nın sadece dil
ve edebiyat alanında değil tarih, hukuk, vs.
birçok ilmî alanda da terimler türettiği, yabancı
dillerden alınan terimleri de ana dilinin
imkanlarından yararlanarak yaptığı aktarma
çalışmalarıyla millîleştirdiği, terim türetme
ile ilgili bir sistemin temellerini kurmaya çaba
harcadığı görülmektedir.
Terim bilimi alanındaki eksiklikler Alaş aydınlarının
terim türetme ve bu terimleri gazetelerde
yayımlayarak kullanılmasını sağlama
konusundaki gayretleri yanında Baytursınulı’nın
her bir terimin açıklamasını ilmî olarak
yapması, bu ilmî kavramlar arasındaki sistematik
bağlantıyı göstermesi (Baytursınov
1989: 192) bu alanın temellerini oluşturmuştur.
Onların bu çabaları sayesinde bugün
birçok alanda hala onların türettiği terimler
kullanılmakta ve terim bilimi alanında varlığını
devam ettirmektedir. O dönemde sadece
dil, edebiyat ve tarih alanında değil öğretim
yöntemleri, dil öğretim metotları, medeniyet,
etnografya, hukuk gibi alanlarla ilgili terimler
de türetilmiş (Kurmanbayulı 2014: 189), kullanılması
için yayınlarla halka ve ilgililerine
duyurulmuştur.
Bir Alaşçı Olarak Seydäzim Kadırbay.
Seydäzim Qulmağambetulı Kadırbay, 1885
yılında Torgay bölgesinde hayata gözlerini
açmış, Torgay’daki Rus-Kazak mektebi,
Orenburg’daki Kırgız (Kazak) Muallimler
Mektebinde okumuştur. Sonrasında önce
mahkemelere tercüman olarak, ardından
mahkeme sekreterliği ve bölge sekreterliğine
atanmıştır. 1918-1920 yıllarında Alaşorda’nın
Torgay’daki askerî birliğinin üyesi olmuş, Alaş
Orda hükümetinde çalışmıştır. 1926’da Kazak
bozkırında düzenlenen hukuk kurslarında öğretmen
olarak çalışmıştır. 1929’da Alaş Orda
hareketine katıldığı için tutuklanmış, beş yıllığına
Voronej’e sürgün edilmiştir. Serbest
bırakılsa da 1937’de tekrar tutuklanmış, Alaşçı
olduğunu gizlemeyen Kadırbay, 1937’de
idam edilmiştir.
Kadırbay, hukuk alanında eserler vermiştir.
O hukuk alanında eserler vermiş olsa da ilmî
açıdan ve kullanım sahasına çıkması bakımından
ana dilini yüceltmek için çaba harcamıştır.
Hukukla ilgili eserleri Kazakçaya çevirirken
kişilerin hak ve özgürlüklerinin sağlanması için
hukuk terimlerinin hem doğru hem de tutarlı
bir şekilde kullanılmasının gerekli olduğundan
hareket etmiştir. Özellikle hukuk terimlerinin
anlam ile içerik açısından ve kavram alanları
bakımından incelenerek ilişkilerinin tespit
edilmesinin ana dilinde terim türetmek açısından
da önem taşıdığını belirten S. Kadırbay,
Rusça’dan çevirdiği hukukla ilgili eserlerde de
terimleri Kazak Türkçesi ile yani ana dilinde
vermek için çaba harcamıştır.
Bu makalenin konusu, Seydäzim Kadırbay’ın
aşağıda künyeleri verilen üç kanun kitabındaki
Kazak Türkçesiyle türetilmiş hukukla ilgili
terimleri belirlemek, hukuk terimi olarak
anlamlarını vererek günümüz Kazak terim
bilimine katkı sağlamaktır. Terimlerin tespit
edildiği eserler şunlardır:
Kazakstan Zañ Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1924). Kılmıstık isterdi jürgizüv
zañı1. (Avdarğandar: S. Kadırbay, M. Duvlatulı,
T. Arıstanbek), Orınbor. Eserin Arap
harflerinden Kazak alfabesine aktarıldığı ilk
basımıdır.
Kazakstan Zañ Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1929). Neke, üy işi jäne qamqorlıq
tuvralı zañ2, (Avdağan: S. Kadırbay, A.
Nurımov), Oral. Eserin Kazak alfabesinin Latin
model grafiklerinden ilk kez uyarlandığı
nüshadır.
Kazakstan Zañ Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1930). Akıldı isterdi jürgizüv
zañı3 (Avdağan: Seydäzim Kadırbay Kulmuhammedulı),
Kızılorda. Eserin Kazak alfabesinin
Latin model grafiklerinden ilk kez uyarlandığı
nüshadır.
1 «Уголовно-процессуалыный кодекс(УПК)» adlı eserin
çevirisi 1922’de yargı reformunda yapılan değişiklikleri
de içeren şekliyle ilk olarak 1923’te S. Kadırbay tarafından
yapılmıştır. Aynı eser, 1924’te Adalet Halk Komiserliği’nin
özel emriyle tekrar çevrilmiş, bu altı alt bölümden
oluşan baskıda esere bazı eklemeler yapılmış ve bazı kısımlar
da çıkarılmıştır.
2 Adalet Halk Komiserliğinin emriyle yayımlanan dört bölümlük
eser evlilik, evlenme, boşanma, çocuk yetiştirme,
velayet, vs. konularındaki kanun maddelerini içermektedir.
3 Adalet Halk Komiserliğinin emriyle yayımlanan ve ilk basımı
1923’te yapılan eserin aktarması 1930’da Kadırbay
tarafından yapılmıştır. Beş bölümlük vatandaşlık haklarını
koruma konularını içeren kanunda 37 alt madde yer almaktadır. Seydäzim Kadırbay’ın Kullandığı Hukuk
Terimlerine Bir Bakış.
Yukarıda adı geçen S. Kadırbay’ın da yazarları
ve çevirmenleri arasında olduğu üç kanun
kitabında yer alan ve tespit ettiğimiz terimleri
şu şekilde sıralayabiliriz:
adal (Kök): Adil.
ajıratuv komissiya (sı). İsim Tamlaması): Ayırma, bölme komisyonu.
akt: Kanun, yasal hareket, olay.
akt jasav (yazmak, rapor düzenlemek.
aqı isi (Ücret ya da vergi davası.
aqıldılıq (Yargı gücü, temyiz kudreti.
aqılı ister (Ceza davaları.
aqılı is sotı (Vergi mahkemesi kanunu.
aqılınan adasuv (aqıl+ı+n+(d)an adas-uv.
İsim Fiil Grubu): Aklını kaybetmek. Mahkemelerde
şahitliği kabul edilmeyecek şekilde
aklını yitirmek.
aqını qamtamasız qıluv (ma+sız qıl-uv. İsim Fiil Grubu): Ödeme
güvenliği.
aqısız (bedava; 2. Muaf.
aqı surav (talep etmek.
aqı suravşı häm onıñ ökilderi (şı häm o+nıñ ökil+der+i. İsim Tamlaması):
Tazminat talep edenler ve onun vekilleri.
aqtaluv (etmek.
aqtaluvga jatpaytın (ytın. Sıfat Fiil Grubu): Gerekçesiz.
alasılı kisi (İhtilaflı kişi.
aldın ala tergev (Fiil Grubu): Hazırlık soruşturması, ön soruşturma,
ön tetkik.
alım (Bir tür vergi.
alımdardan bosatıluv (bos+a-t-ıl-uv. İsim Fiil Grubu): Harçtan muaf
tutulmak.
alqa (<(h)alqa): 1. Teşkilat; 2. Grup; 3. Kurum;
4. Kurul.
amanat (2. Kefalet.
anıqtama (Açıklama, beyan, rapor, belge; tüzük.
anıqtama makamları (lar+ı. İsim Tamlaması): Tüzük kuruluşları.
anıqtama orındarı (dar+ı. İsim Tamlaması): Soruştuma merkezleri.
ant aluv (ant berüvşi (Jüri üyesi.
ant qabıldav (Yemin ettirmek.
aralıq komissiya (Tamlaması): Aracı komisyon.
arız (2. Dilekçe, başvuru.
arız berüv (1. Dilekçe vermek; 2. Şikayet etmek, iddiada
bulunmak, itham etmek.
arız berüv mezgili (İsim Tamlaması): Başvuru süresi.
ata-analıq (Ebeveynle ilgili.ata-ananıñ ruqsatın joyuv (ruqsat+ı+n joy-uv. İsim Fiil Grubu): Anne
babanın veli izninin iptal edilmesi.
ata-esimin aluv (Fiil Grubu): Baba soyadını almak.
avdan(dıq) sotı (Tamlaması): Bölge mahkemesi, ilçe (kaza)
mahkemesi.
avıldıq keñes (Köy meclisi.
avızşa arız (Sözlü başvuru.
ayğaq (ispat.
ayğaqtı zat (Delil, kanıt.
ayıp (ayıpker (fail, suçlu.
ayıpker ayıbın jariyalav (jariya+la-v. İsim Fiil Grubu): Sanığın ihbar
edilmesi.
ayıptav (etmek, suçlamak, isnat etmek, ihbar etmek.
ayıptav (qılmıstıq) isi (tıq) is+i. İsim Tamlaması): Kovuşturma davası.
ayıptav qorıtındısın tüzüv (t-ındı+sı+n tüz-üv. İsim Fiil Grubu): İddianame
hazırlamak.
ayıptav quqığı (Tamlaması): 1. Suçlama hakkı; 2. Ücretlendirme
hakkı.
ayıptavşı (Savcı, suçlayan.
ayıptavşı prokuror (Sıfat Tamlaması): Kovuşturma savcısı.
ayırıluv (eşlerin ayrılması; 2. Haklarından mahrum
olmak.
aymaqtıq xalıq sotı (İsim Tamlaması): Bölge mahkemesi.
aytıs-tartıs (azamat (azamattıq (Medeni hukukla ilgili.
azamattıq is (Hukuk davası.
azamattıq quqıq (Tamlaması): Medeni ve siyasi haklar.
azamattıq ruqsatı (İsim Tamlaması): Vatandaşlık izni.
azamattıq sot (Hukuk mahkemesi, asliye hukuk
mahkemesi.
azamattıq talap (Sıfat Tamlaması): Hukuk davası.
baj (bajsız (vergisiz; 2. Muaf.
baqılav (etmek, incelemek, gözlemlemek, denetlemek;
2. Tutukluluk, hapsetme; 3. Nezaret
etmek.
bala boluvşı (Evlatlık.
bala qıp aluv (Grubu) : Evlat edinmek.
bas-közdik (Koruyuculuk, koruyucu (aile), vasilik; bk. qorğanşılıq.
bas-közdik mekemeler (ler. Sıfat Tamlaması): Vesayet kurumları,
sosyal hizmetler kurumu.
basqaruv (Yönetmek, idare etmek.
basşılıq qıluv (Grubu): Yönetmek.bas tartuv (Tahliye etmek; 2. Borcundan muaf tutmak; 3.
Feragat etmek; 4. Feshetmek.
bas tergevşiler (Tamlaması): Savcı.
bekitüv (Onaylatmak, tasdik ettirmek, geçerli kılmak;
2. Onaylama, tasdik.
bekitilüv (bk. bekitüv.
birevden birevge mülik alıp berüv (den bir+ev+ge mül(i)k al-ıp ber-üv. İsim Fiil
Grubu): Mülkiyeti bir kişiden diğerine devretme.
birinşi satı sot (Birinci aşamadaki mahkeme. Halk
mahkemesi, valilik mahkemesinin hükümet
daireleri, adli, askeri ve askeri ulaşım daireleri
ve Yargıtay’ın askeri ulaşım mahkemeleri.
biy (biylev (biylev tärtibine qarsı qılmıstar (tärtib+i+n+e qarsı qıl-mıs+tar. Sıfat Tamlaması):
İktidar düzenine karşı işlenen suçlar.
biylik (mercii; 2. Hakimlik makamı; 3. Yargı yetkisi.
biylik aytıluvı (Tamlaması): Kararın tebliğ edilmesi.
biylik bölümderi (İsim Tamlaması): Yargı bölümleri.
bosatuv (Serbest bırakmak, tahliye etmek, azletmek; 2.
Muaf tutmak.
boyında kemdigi boluv (kem+dig+i bol-uv. İsim Fiil Grubu): Engelli
olma ve engelli olma raporu. Eski dönemde
sağlıkla ilgili problemi olan ve engelli olanlara
resmi yoldan izin verilmesi için engelli
raporu gerekiyor.
bultırtpav şaraları ((<çare). İsim Tamlaması): Önleyici tedbirler.
bükil Reseylik Ortalıq Keñester Komiteti
(Komitet+i. İsim Tamlaması): Tüm Rusya Sovyetleri
Merkez Komitesi.
davger (davlasuv (Davalaşmak.
dälel (dälel xattar (Delil mektupları.
däleldeme (1. Delil, kanıt, geçerli belge, belgeleme; 2.
İspat etmek; 3. Cezanın tecili; 4. Savunma.
däleldemeniñ boluvı (bol-uv+ı. İsim Tamlaması): Delil ibrazı.
däleldev (zorunluluğu, geçerli delil gösterme.
dävlet (derbes emxanağa saluv (ğa sal-uv): Bağımsız bir hastaneye yatırmak.
derbes komissiya (Tamlaması): Bağımsız, müstakil komisyon.
dinşilik boyınşa äsker qızmetinen bosatuv
(i+n+(d)en bos+a-t-uv. İsim Fiil Grubu):
Dine dayalı olarak askerlikten çıkarılma.
ädilirek (<ädil+i+rek. Türemiş Kelime):
Daha adil.
äkim (äkimşilik tärtibi (<äkim+şi+lik tärtib+i. İsim
Tamlaması): 1. İdari işlem, idari usul kapsamındaki
işlem; 2. Yargıya dayalı düzenlemeler.
äsker qızmetindegilerdiñ qılmıstarı (<äsker
(hizmet>) qızmet+i+n+de+gi+ler+diñ
qıl-mıs+tar+ı. İsim Tamlaması): Askerî personel
suçları.äskerlik jäne äskerlik-tasımal tribunaldardıñ
tergevşileri (<äsker+lik jäne äsker+lik tası-
mal tribunal+dar+dıñ terge-v+şi+ler+i.
İsim Tamlaması): Askerî ve askerî nakliye
mahkemelerinin müfettişleri.
äskerlik qılmıstar (<äsker+lik qıl-mıs+tar. Sıfat
Tamlaması): Askerî suçlar.
äskerlik sottar (<äsker+lik sot+tar. Sıfat
Tamlaması): Askerî mahkemeler.
äskerlik tasımal tribunaldar (<äsker+lik tası-
mal tribunal+dar. Sıfat Tamlaması): Askerî
nakliye mahkemeleri.
äskerlik tribunaldar (<äsker+lik tribunal+-
dar. Sıfat Tamlaması): Askerî mahkemeler,
askerî jüriler,
eki jaqtıñ tabısuvı (İsim Tamlaması): İki tarafın anlaşması.
ekinşi satı sot (İkinci aşama mahkemesi. Eyalet mahkemesinin
temyiz daireleri ve Yüksek Mahkemenin
temyiz kurulları anlamına gelir.
eñbek inspektorları (lar+ı. İsim Tamlaması): İş müfettişleri.
eñbek sotı (İş mahkemesi.
eñbek zañdarın buzuv tuvralı qılmıstıq zañ
(tıq zaň. Sıfat Tamlaması): İş Kanunu’nun
ihlali hakkındaki Ceza Kanunu.
ereje (erkinen ayırıluv (Fiil Grubu): İradesinden yoksun bırakılmak.
esep (eskilik uvaqıtı (Zamanaşımı.
eş qayda ketpeske kağaz aluv (qa+y+da ket-pes+ke kağaz al-uv. İsim Fiil
Grubu): Uzaklaştırma kararı alınması.
guberniyalıq prokuror (Sıfat Tamlaması): Valilik savcısı.
guberniyalıq sot/sottar (sot+tar. Sıfat Tamlaması): İl/valilik mahkemesi/
mahkemeleri.
guberniyalıq sottardıñ ağası häm müşeleri
(müşe+ler+i. İsim Tamlaması): İl mahkemelerinin
yönetici ve üyeleri.
guberniyalıq sottardıñ janındağı bas tergevşiler
(jan+ı+n+da+ğı bas terge-v+şi+ler. Sıfat
Tamlaması): Eyalet mahkemelerindeki baş
müfettişler.
ğafuv et(il)üv (<’afv et-(il)-üv. İsim Fiil Grubu):
Affed(il)mek.
xabarlandıruv (xabar+la-n-dır-uv.
Türemiş Kelime): Bilgilendirme, rapor, tebliğ
etme.
xaq (xalıq biyi/biyleri (xalıq biy+i/biy+-
ler+i. İsim Tamlaması): Halk kadısı/kadıları;
halk hakimi/hakimleri.
xalıq biyi häm eki qosşı biy (häm eki qos+şı biy. Sıfat Tamlaması): Halk
hakimi ve iki yardımcı hakim.
xalıq sotı / sottarı (İsim Tamlaması): Halk mahkemesi/mahkemeleri.
xalıq tergevşileri (İsim Tamlaması): Halk sorgu hakimleri.
xatşı (xattaluv (tescil edilmek.
xattama (geçirme; kayıt altına alma.
xattav (etmek, tebligat.
xükimet mekemeleri (xükimet
mekeme+ler+i. İsim Tamlaması): Devlet kurumları,
devlet daireleri.
is (toqta-t-ıp joy-uv. İsim Fiil Grubu): Yargılamanın
askıya alınması.
is jürgizüv şığındarı (dar-ı. İsim Tamlaması): Dava giderleri, idari
giderler.
is qaravşı sot (Duruşma.
istiñ qaraluvı (Davanın değerlendirilmesi.
işki tärtip erejeleri (iş+ki tärtip ereje+-
ler+i. İsim Tamlaması): İç tüzük kuralları.
jabıq sot (jab-ıq sot. Sıfat Tamlaması):
Kişiye özel, dışarıya kapalı mahkeme.
jala (jaldanuv (Dava dilekçesi.
jaldav qağı (Kira sözleşmesi.
janjal (jariyalanuv (Tebliğ edilmek, bildirilmek, tebliğ edilmek.
jası tolmav (Reşit olmamak.
javap aluv (Sorgulama; 2. Soruşturma; 3. Sorgu, tahkikat.
javap aluvğa tartuv (javap al-uv+-
ğa tart-uv. İsim Fiil Grubu): Sorguya çekmek.
javap berüv (Yazılı savunma.
javap buzuv (İhtilaf.
javapker (javapkerdiñ däleli(İsim Tamlaması): Savunma, müdafaa.
javaptı adam (: Sorumlu kişi.
jaza ((ceza olarak); 3. Kan parası hakkı.
jazalanuv (Cezalandırmak.
jazuvlı arız (Yazılı başvuru, yazılı şikayet.
jäbirlenüvşi(ler) ( jäbir+le-n-üv+-
şi+(ler). Türemiş Kelime): Mağdur(lar), kurban(
lar).
jeke xalıq biyi (jeke halk>xalıq biy+i.
İsim Tamlaması): Tek halk hakimi.
jergilikti biylik organınıñ qavlısı (lik+ti biy+lik organ+ı+nıñ qavl+ı+sı. İsim
Tamlaması): Kanunen, hukuken, kanun yoluyla.
jergilikti mekeme (Sıfat Tamlaması): Yerel kurumlar.
jergilikti ükimet orındarı (or+ın+dar+ı. İsim Tamlaması): Mahalli
idareler, yerel idari kurumlar.
jer komissiyası (jer zañı (kanunu.
joğarğı sot (Yargıtay, yüksek mahkeme.
joğarğı sottıñ ağası häm müşeleri (sot+tıñ ağa+sı häm müşe+ler+i. İsim Tamlaması):
Yargıtay başkanı ve üyeleri.
joğarğı sottıñ äskerlik häm äskerlik-tasımal
alqası (tası-mal alqa+sı(Yargıtay askerî ve askerî nakliye kurulu.
joğarğı ZAGS-tıñ ruqsatı (tıñ ruqsat+ı (Bir üst sicil dairesinin izni.
jolsız (jolsız teris äkimşilik (şi+lik. Sıfat Tamlaması): Haksız idari işlem.jolsız tutqın (Savaş esiri.
jumısker-qara şaruva ükimetiniñ jürip turğan
zañ tärtipteri (i+niñ jür-ip tur-ğan zañ tärtip+ter+i.
İsim Tamlaması): işçi köylü hükümetinin mevcut
yasal usulleri.
kağaz (kağaz küvälik (Kağıda yazılmış şahitlik.
kassatsiya alqaları (İsim Tamlaması): Temyiz mahkemesi kurulları,
temyiz heyetleri.
kassatsiya bölümderi (der+i. İsim Tamlaması): Temyiz mahkemesi
bölümleri.
kelisim (kelisüv (2. Onay, muvafakat.
kelistirüv komissiyası (sı. İsim Tamlaması): Uzlaştırma komisyonu.
keñes zañı (Sovyet hukuku.
keñse alımı (Büro, ofis ücreti.
kepildik (Kefillik, teminat.
kesilüv (kesim (kesipşiler odağınıñ ökilderi (odağ+ı+nıñ ökilderi. İsim Tamlaması): Sendika
temsilcileri.
keşirim jarlığı (Tamlaması): Af kararı.
kinä (köpşilik davıs (Tamlaması): Oy çokluğu, çoğunluk.
köşirme (ve beyanlar verilirken farklı dillerden aktarma,
metin çevirme.
küvä (küvä boluv (etmek, tanık olmak.
küvä esebi (Tamlaması): Tanık raporu.
küväger (küvälandıruv (Kelime): 1. Tanık olma; 2. Belgelendirme; 3.
Onaylama.
küzetşi (qamqor (qamqorlıq (Vasilik, velayet, koruyuculuk. bk. qorğanşılıq;
bas-közdik.
qamqor saylav (sayla-v. İsim Fiil Grubu): Veli, vasi seçmek.
qamqorşı (Vesayet.
qamqorşılıq (Kelime): Vesayet.
qamqorşılıq mekeme (mekeme. Sıfat Tamlaması): Vesayet kurumu.
qamsızdandıruv (Türemiş Kelime): Sigortalamak.
qamtamasız etüv (Fiil Grubu): 1. Tazminat sağlamak, tazmin etmek,
temin etmek; 2. İcra etmek, yürütmek.
qandastıq (Kan bağı.
qaralğan is (İncelenen suçlama, dava.
qaraluv (geçirilmek, davası görülmek.
qarav (sorgu; 2. Yargı gücü; 3. Muayene.qaravşı sot (İnceleme, sorgu mahkemesi.
qaşqan (firari.
qatım qarızı (Müşterek borç.
qavlı (kararname, mahkeme kararı, kanuni hüküm.
El koyma ve ifade verme, sanığın, tanıkların,
bilirkişilerin ve iddianamenin sorgulanması
ve savcının davayı kısaltmak dışındaki tüm
işlemleri hariç olmak üzere soruşturmacının
tüm işlemlerini ifade eder. Mahkeme soruşturmasının
önlenmesi tedbirini sağlamak, iptal
etmek, mahkeme oturumunda tanıkların ve
bilirkişilerin değiştirilmesi ve çağrılması için
teklifler, müfettişin davayı kısaltma kararına
karşı protestosu ve soruşturma açma talimatları.
qaytıs kenegesi (Tamlaması): Ölüm belgesi.
qazınağa alınuv (Fiil Grubu): (Suç unsuru, vs.) El konulmak.
qılmıs (qılmıs belgisi (Suç unsuru.
qılmısker (Suçlu, mahkum, hükümlü.
qılmıs quraldarı (Tamlaması): Suç unsurları.
qılmıstı (qılmıstıq (Suçlu, cezalı.
qılmıstıq is (Ceza davası.
qılmıstıq isterdi jürgizüv zañı (is+ter+di jür-giz-üv zañ+ı. İsim Tamlaması):
Ceza muhakemesi kanunu.
qılmıstıq sottar (Tamlaması): Ceza mahkemeleri.
qılmıstıq zañ (Ceza kanunu.
qılmıstıñ izi (Suç izi, delil.
qılmıs zañı (Ceza kanunu.
qısqartıluv (1. Cezada indirime gitmek; 2. Davanın
düşmesi.
qızıl äskerdiñ küş-quvatına tuvra qaterli qılmıstar
(tuvra qater+li qıl-mıs+tar. Sıfat Tamlaması):
Kızıl Ordu’nun gücüne zarar veren suçlar.
qızmet adamdarınıñ qılmıstarı (adam+dar+ı+nıñ qıl-mıs+tar+ı. İsim Tamlaması):
Görevlilerin suçları.
qolxat (qol qoyuv (qorğanşılıq (Kelime): Vasilik. bk. bas-közdik.
qorğavşılar (Savunucular, müdafiler.
qorğavşılar alqasınıñ müşeleri (şı+lar alqa+sı+nıñ müşe+ler+i. İsim Tamlaması):
Savunma kurulu üyeleri.
qosalqı biy (Yardımcı hakim.
qosşı biy/biyler (Tamlaması) : Yardımcı hakim/hakimler.
qurılımdas (1. (Ödeme, borç, vs.) Yapılandırmak; 2.
Yargı sistemi, sulh mahkemesi.
quvdalav (Kovuşturmak.
quvdalanuv (Kovuşturulmak.
mal-mülikti qorğav (İsim Fiil Grubu): Mülkiyeti korumak.
mal-mülkin qazınağa aluv (qazına+ğa al-uv. İsim Fiil Grubu): Mal varlığına
el koymak.mäjilis (mäjilis ağası (Oturum başkanı.
mälimdeme (Kelime): Beyan, ifade.
mälimdev (İfade vermek.
mekeme (mekemelerdiñ zañdı qavlısı (ler+diñ zañ+dı qavl+ı+sı. İsim Tamlaması):
Kurumların yasal kararları.
memleketke qarsı qılmıstar (qarsı qıl-mıs+tar. Sıfat Tamlaması): Devlete
karşı suçlar.
memleket mekemeleri (ler+i. İsim Tamlaması): Devlet kurumları.
menşikti sot (Özel mahkeme.
meñgerüvşi ağa (Tamlaması): Kıdemli yönetici, müdür.
merzim (2. Mahkemelerin açık olduğu dönem.
mezgil (mezgildi kün (Belirli, sınırlı süre.
mezgil körsetüv (İsim Fiil Grubu) : Süre verilmek.
militsiya häm qılmıstı zerttevşi mekeme (häm qıl-mıs+tı zertte-v+şi mekeme.
Sıfat Tamlaması): Polis ve adli soruşturma
kurumu.
mindet kağaz (Senet.
mindetker (Yükümlü, sorumlu.
mindetteme (Depozito, emanet.
mindetti (yükümlü.
moyındastıruv (Kelime): 1. İtiraf ettirmek; 2. Mahkum etmek.
moyındav (Onaylama, üstlenme.
moynına aluv (Grubu): Suçu üstlenme.
mörlenüv (Kelime): Mühürle(n)mek.
murager (müddeli adam (Tamlaması): İlgili, ilgili kişi.
mülik käpildigi (Tamlaması): Mülkiyet garantisi.
mülikke toqtav saluv (İsim Fiil Grubu): Mal varlığına el koymak,
mülkün haczedilmesi.
näpaka surav (İsim Fiil Grubu): Nafaka talep etmek.
neke (neke xattav (Grubu): Nikah kıydırmak.
nekeles boluv (Grubu) : Evlenmek, nikahlanmak.
nekelekestik (nikahlı olmak.
nekeni xattav (Grubu): Evlilik, kayıtlı, resmi nikah kıydırmak.
nekeniñ bitüvi (Tamlaması): Boşanma.
notarius (nusav (okrugtıq keñes komiteti (komitet+i. İsim Tamlaması): İlçe meclisi komitesi.
okrugtıq sot (Bölge mahkemesi.
oqıyğa (sem’ya.
ökilder (ökilet (ölkelik sot (<ölke+lik sot. Sıfat Tamlaması):
Ülke/bölge mahkemesi.
ötiniş (<öt-in-iş. Türemiş Kelime): 1. Talep,
dilekçe, başvuru. 2. Kanun taslağı, kanun tasarısı.
peşattav ((Belge, vs) İşlemek.
prezidium (prokuror (protokol jazıluv (Tamlaması): Tutanak tutulmak.
razışılıq (respublika prokurorı (ı. İsim Tamlaması): Cumhuriyet savcısı.
respublika prokurorınıñ orınbasarı (prokuror+ı+nıñ or+ın bas-ar+ı. İsim
Tamlaması): Cumhuriyet savcısının yardımcısı.
ruqsat kağazı (İzin yazısı.
sarap (sarapşı (2. Bilirkişi tanıklığı.
sarapşı esebi (Ekpertiz raporu, uzman raporu, bilirkişi
beyanı.
saraptamalıq anıqtama (anıq+ta-ma. Sıfat Tamlaması): Bilirkişi tanıklığı,
bilirkişi beyanı.
sırtqı is komissariyatı (y+at+ı. İsim Tamlaması): Dış işleri komiserliği.
sıypattama (1. Açıklama, tavsiyede bulunma; 2. Şartname.
sıypattama kağazdarı (dar+ı. İsim Tamlaması): Tanımlayıcı,
açıklayıcı belgeler.
soğıs, sıyasat nemese memleket sırların jasıruv
(lar+ı+n jasır-uv. İsim Fiil Grubu): Savaş, siyaset
ve devlet sırlarını gizleme.
sot (sot alımı (Mahkeme ücreti.
sot biylik (Tamlaması): Mahkeme mercii, yargı.
sot xabarlandıruvı (ı. İsim Tamlaması): Mahkeme tebligatı.
sot qavlısı (Mahkeme kararı.
sot qurılısı (Mahkeme kuruluşu.
sot mäjilisiniñ xatşısı (xat+şı+sı. İsim Tamlaması): Mahkeme katibi.
sot mäjilisiniñ üyi (İsim Tamlaması): Adliye.
sot mäjilisteri (Mahkeme oturumları.
sot müşeleri (Mahkeme üyeleri.
sot şığını/şığındarı (dar+ı. İsim Tamlaması): Mahkeme masrafı/
masrafları.
sotqa tartuv (Yargılanmak.
sot tergevi (Mahkeme soruşturması.
sottı adam (Hükümlü kişi, mahkum.
sottıñ uyğaruvı (Tamlaması): Mahkeme kararı.spravka (statsiya (şaqıruv (<şaqır-uv. Türemiş Kelime): Çağırma,
çağrı belgesi.
şaqıruv kağazı (<şaqır-uv kağaz+ı. İsim
Tamlaması): Celp kağıdı.
şarttı vädeler men aktiler (<şart+tı väde+ler
men akti+ler. Sıfat Tamlaması): Şartlı taahhüt
ve fiiller.
şet memleket zañı (<şet memleket zañ+ı.
İsim Tamlaması): Yabancı ülke hukuku.
şığaruv (<şığ-ar-uv. Türemiş Kelime): Sınır
dışı etme.
şığın (<şığ-ın. Türemiş Kelime): Maliyet, gider.
şığın öndirüv (<şığ-ın ön-dir-üv. İsim Fiil Grubu):
Masrafı tazmin etmek.
şübäli sıypattama (<şübä+li (<şüphe) sıypat+
ta-ma. Sıfat Tamlaması): Şüpheli kanıt
raporu.
talak (talapker (talas (tañba alımı (Damga harcı, damga vergisi.
memlekettik tañba alımı (al-ım+ı. İsim Tamlaması): Devlet damga
harcı, damga vergisi.
tatuvlasuv (Barışma, uzlaşma.
tärtipşi mäjilis (Disiplin kurulu.
temir jol häm suv jolınıñ tüzüv qızmetin buzuv
(i+n buz-uv. İsim Fiil Grubu): Demiryolları
ve su yolları ihlalleriyle ilgili suçlar.
tergev (tetkik.
tergev avdandarı (İsim Tamlaması): Soruşturma bölgeleri.
tergev mekemeleri (İsim Tamlaması): Soruşturma kurumları.
tergevşi (Savcı; 2. Sorgu hakimi, soruşturmacı; 3. Müfettiş.
tilmaş (tintüv (tribunal (sahip olağanüstü mahkeme.
tribunaldardıñ ağası häm müşeleri (dar+dıñ ağa+sı häm müşe+ler+i. İsim
Tamlaması): Olağanüstü mahkemelerin yönetici
ve üyeleri.
tolıq dälel (Tam delil.
torg jasav (müzakere etmek.
torgpen satıluv (Grubu): Açık artırma, müzayede.
tutınuv qavımı (Tamlaması): Tüketici dernekleri.
tutqın (altında, tutuklu yargılanma.
tutqınğa alınuv (Fiil Grubu): Tutuklanmak.
tutqın üyinge javıp qoyuv (ge jav-ıp qoy-uv. İsim Fiil Grubu): Hapsetmek.
ustaluv (tevkif etmek, tutuklamak.
utuv (uyğaruv (vermek, kararname.
ükim (<ükimüyinde tutqın qıluv (<üy+i+n+de tut-qın qıluv.
İsim Fiil Grubu): Ev hapsi.mäjnün jäne almasqan kisige üyinde baqılav
(üy+i+n+de baqı+la-v. İsim Fiil Grubu): Deli
veya değişken kişilerin evinde gözetlenmesi.
üy basqarması (<üy bas-qar-ma+sı. İsim
Tamlaması): Aile heyeti, aile yönetimi.
üy-işi jäne qamqorlıq tuvralı zañ (<üy-işi
jäne qam+qor+lıq tuvra+lı zañ. Sıfat Tamlaması):
Ev, aile ve vasilik hakkındaki kanun.
väkil (zags bastığı (Kayıt memuru.
zalog (zañ (zañ quqığı (Yasal hak.
zañdı mirasqor (Tamlaması): Yasal mirasçı.
zañdı ökilder (Kanuni (Yasal) temsilciler. Anne,
baba ve bakım altındaki kişilerin, kurum ve
kuruluşların vekilleri.
zañ iya ustav (Kanun veya tüzük.
zañ küşine kirüv (İsim Fiil Grubu): (Kanun, kanun maddesi, vs.)
yürürlüğe girmek.
zañ komissariatınıñ häm Joğarğı sottıñ janındağı
iri isterdiñ tergevşileri (y+at+ı+nıñ häm joğar+ğı sot+tıñ
jan+ı+n+da+ğı iri is+ter+diñ terge-v+-
şi+ler+i. İsim Tamlaması): Hukuk komiserliği
ve yüksek mahkeme nezdindeki davaların
müfettişleri.
Sonuç
Alaş aydınları ana dili, ders kitapları ve terimler
gibi birçok dil çalışmasına imza atmışlardır.
Bu aydınların içinde farklı alanlarda
çalışan bilim adamları kendi eserlerini kaleme
alırken ya da çeviriler yaparken ana dillerinden
terimler türeterek Kazak millî terminolojisini
oluşturmaya çalışmışlardır. Terimler
sadece türetilmekle kalmamış, kullanım alanına
da sokulmuştur. Bu çalışmalara ana dilde
millîleştirerek terim yapma yolları demek de
mümkündür.
Alaş aydınlarının 1930’lu yıllarda soruşturma
ve sürgünlerle uğraşması olmasa, birçoğu
kızıl katliamın kurbanı olmasaydı, onların
başlattığı millî terim bilimini geliştirme ve
terimleri kullanım alanlarına yerleştirme işleri
de kesintisiz bir şekilde bugüne kadar devam
edecekti. Millî çizgideki Alaş aydınlarının
yok edilmesi, Sovyet sisteminin her alana
yerleştirilmesi, bu sistemin Alaş aydınlarının
kurallarıyla uygun görülmemesi ve Rusçanın
Sovyetlerin resmî dili olarak bütün alanlarda
hakim kılınması, millî terim bilimin oluşmasını
ne yazık ki sekteye uğratmıştır. Sonraki
süreçte terim bilimi ve dil bilimi sahalarında
yetişmiş, alanında uzman bilim adamlarının
bulunmaması da gelişmelerin sürdürülmesini
engellemiştir.
Bunlara ek olarak millî bir anlayışla halk dilinden
terim oluşturan Alaş aydınlarının ana
dilinden türeterek veya farklı dil bilimi yöntemleriyle
oluşturdukları terimler yasaklanarak
kullanımdan çıkartılmıştır. Türetilen terimlerin
kullanımdan çıkartılmasının sonucunda
onların belirlediği terim bilimi kuralları da bir
şekilde unutulup gitmiştir.
Yazıda S. Kadırbay’ın hukukla ilgili eserlerinden
tespit edip anlamları verilmeye çalışılan
terimlerin türetiliş şekli ve birleşme yolları parantez
içi bilgilerle gösterildi. Bunlar incelendiğinde
Türkçenin türetme sistemi ve birleşik
kelimeleri oluşturan yapılarının aynı olduğu
görülecektir. Kelimelerin köken olarak incelenmesinde
Kazakçanın Türk dili söz varlığına
dahil kelimeleri yanında o dönem için
Türkçeleşmiş olarak kabul edilebilecek “ökil,
ükimet, äkim, mekeme, vs” gibi terimlerin
kullanım oranının daha fazla olduğu, Rusça
terimlerin çok olmadığı dikkatlerden kaçmayacaktır.
Bugün hukukla ilgili terimlere baktığımızda
Kazakistan’ın hukuk alanında genellikle
Rusça terimler kullanılmaktadır. Burada dil
bilimi alanındaki bilim adamlarımızın anadilinin imkanlarını kullanarak ve millî dil bilinci
içerisinde Alaş aydınlarının terim yapma
tecrübesini incelemeleri ve uygun yöntemleri
kullanarak ana dilinde terimler türetmeleri
önem arz etmektedir. Kısacası Alaş aydınlarının
temelini attığı ve çalışmalarıyla alanını
geliştirdiği ve genişlettiği ana dili ile kelime
ve terimler türetme çalışmalarının günümüzde
devam etmesi sadece Kazak yazı dili için
değil bütün Türk yazı dilleri ve ortak Türkçe
için büyük önem taşımaktadır. Her Türk yazı
dilinin kendi içinde ana dilinde terimler türetmesi
yanında ortak terim bilimi alanının
oluşturulması da dil bilimcilerin katkıları ve
çalışmalarıyla gerçekleştirilecektir.
Bütün bu çalışmaların asıl amacı günümüzde
Türk cumhuriyetlerinde türetilmesi ve kullanımı
artarak devam eden Türkçe terimlerin yine
bu cumhuriyetler arasında kurulacak bağlar
ve her bir Türk cumhuriyetinin dil kurumları
temsilcilerinin oluşturduğu üst bir ‘Uluslararası
Türk Dil Kurumu’ tarafından ele alınması,
değerlendirilmesi, terimlerle ilişkili bağlantı
ile uyumun gerçekleştirilmesi ve bir birlik sağlanmasıdır.
Bu ilmi adımlar, Türkçenin bilim
dili olması yolunda asıl hedefe ulaşılmasında
somut çalışmaların yapılması gerektiğini ve
bu çalışmaların ilk adımları atan bilim adamlarımızın
ülküsü olduğunu unutmamamız gerektiğini
de bizlere göstermektedir.
Kaynakça
Baytursınov Ahmet (1989). ‘Ädebiyet Tanıtqış’, Ahmet
Baytursınov Şığarmaları, Almatı.
Biray Nergis (2011). Ahmet Baytursınulı – Şiirleri
Üzerinde Dil ve Üslup İncelemesi, Bilge Oğuz
Yay., İstanbul.
Biray Nergis, Eynel Sema (2015). ‘Kazak Türkçesinde
Terim Yapma Yolları – Ahmet Baytursınulı
Örneği ile-, 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe
Sempozyumu Bildirileri, Fırat Üniversitesi
(16–18 Ekim 2014), I. Cilt, Elazığ, s. 473 – 499.
Dizdaroğlu Hikmet (1962). Türkçede Sözcük Yapma
Yolları, Ankara: TDK Yayınları/12.
Evezov Muhtar (1923). ‘Aqannıñ 50 jıldıq toyı’, Aq
jol gazeti, 4 aqpan.
Kazakstan Zañ Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1924). Kılmıstık isterdi jürgizüv zañı4.
(Avdarğandar: S. Kadırbay, M. Duvlatulı, T.
Arıstanbek), Orınbor.
Kazakstan Zañ Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1929). Neke, üy işi jäne qamqorlıq tuvralı
zañ5, (Avdağan: S. Kadırbay, A. Nurımov),
Oral.
Kazakstan Zañ Komissariyatı Memleket Baspasöz
Bölimi (1930). Akıldı isterdi jürgizüv zañı6 (Avdağan:
Seydäzim Kadırbay Kulmuhammedulı),
Kızılorda.
Kurmanbayulı Şerüvbay (2012). Kazak Terminologiyası
Damuvınıñ Sıypatı, Astana.
Kurmanbayulı Şerüvbay (2013). ‘Ahmet Baytursınulı
jäne Kazak terminologiyası’, Ana Tili, 21
Aqpan.
Kurmanbayulı Şerüvbay (2014). Kazak Terminologiyası,
Zerttevler – Oquvlıq – Sözdik – Bibliyografiya,
Sardar Bapsa Üyi, Almatı.
Zülfikar Hamza (2000). Terim Sorunları ve Terim
Yapma Yolları, TDK Yayınları, Ankara.
İnternet kaynakları
ht t p://w w w.td k.gov.t r/i ndex.php?opt ion=-
c o m _ g t s & a r a m a = g t s & g u i d =T D K .
GTS.5419dd377af117.27753695 (e.t.
03.04.2023).
Kurmanbayulı Şerüvbay, “Ahmet Baytursınulı
jäne Kazak terminologiyası”, http://anatili almaty.
kz/ index.php/contents/view/259 (e.t.
20.08.2012).
Ömirbek D.B.; Rayeva A.J. “Jalpıtürkilik terminqor
jäne ult tiliniñ müddesi”, www.enu.kz. s. 3-4
(e.t17.08.2014).
Kurmanbayulı Şerüvbay, “Terminolog”, Egemen
Kazakstan gazeti, Astana. http:// old.abai.kz/
content/terminolog (e.t. 17.09.2014).
“Zañ terminderi, Kazak terminologiyası”, gruppa
saytov Stud.kz 12-13 (e.t. 17.08.2014).
4 «Уголовно-процессуалыный кодекс(УПК)» adlı eserin
çevirisi 1922’de yargı reformunda yapılan değişiklikleri
de içeren şekliyle ilk olarak 1923’te S. Kadırbay tarafından
yapılmıştır. Aynı eser, 1924’te Adalet Halk Komiserliği’nin
özel emriyle tekrar çevrilmiş, bu altı alt bölümden
oluşan baskıda esere bazı eklemeler yapılmış ve bazı kısımlar
da çıkarılmıştır.
5 Adalet Halk Komiserliğinin emriyle yayımlanan dört bölümlük
eser evlilik, evlenme, boşanma, çocuk yetiştirme,
velayet, vs. konularındaki kanun maddelerini içermektedir.
6 Adalet Halk Komiserliğinin emriyle yayımlanan ve ilk basımı
1923’te yapılan eserin aktarması 1930’da Kadırbay
tarafından yapılmıştır. Beş bölümlük vatandaşlık haklarını
koruma konularını içeren kanunda 37 alt madde yer almaktadır.

Bu yazı Kardeş Kalemler dergisinin 198. sayısında yer almaktadır. Derginin bu sayısında yer alan tüm yazılara aşağıdaki bağlantı üzerinden ulaşabilirsiniz.
Kardeş Kalemler 198. Sayı
Satın Al