Zengin ve yüzlerce yıllık tarihe sahip Tatar edebiyatının gelişiminde şair, gazeteci, çevirmen Robert Minnullin'in gayreti ile kendisi tarafından yaratılan birçok güzel sayfa var. Bu güzel yaşamın yarım asra yayılan en güzel kısmı edebî yaratmaya adanmıştır. Bugün ulaşılan noktadan bakarak Robert Minnullin, kendisine tabiat tarafından bahşedilen yeteneği, potansiyeli israf etmeden çeşitli yönlerde geliştirmiş ve odaklandığı işe ciddiyetle yaklaşıp sorumluluk sahibi olarak yerine getirmiş, Tatar edebiyatı tarihinde layık olduğu değerini kendisi sağlamış eser sahibi biridir demek, yerinde olur.
Bu makale şairin çalışmalarının diğer dillere çevrilmesi ve böylece dünya edebî muhitine girişi ile ilgilidir.
1990'lı yıllardan bu yana ülkemizde meydana gelen değişiklikler, Tatar topluluğunun Türk dünyasıyla ilişki kurmasına olanaklar tanımıştır. Son yirmi yıllık zaman diliminde hem kardeş Türk halkları hem de Sovyet sonrası dönemde yaşayan diğer halklar, kendi aralarında yakınlaşma, bir araya gelme, anlaşma zaruretini günümüzün güncel meselelerinden biri olarak gördüler. Uluslararası kültürel bağların temelinin bir kısmının edebiyat değişimi - yani edebi çeviriler olduğu herkesçe bilinmektedir. Bu, milletlerin anlaşılmasına ve manevi hazinelerin değişimine hizmet eder. Günümüzün küreselleşme şartlarında çevirinin önemi çok büyük. Belirli bir yazarın edebî eserlerini yabancı dillerde çevirmek ve yayınlamak sadece yazarın kişisel çalışmasını çevirmek değil, aynı zamanda millî yaşamımızı, entelektüel zenginliğimizi, manevi mirasımızı başka milletlere tanıtmak, dünya ölçeğine Tatar yaşar tarzını, Tatar felsefesini tanıtma olarak da, birinci sınıf Tatar yaşam tarzına, Tatar felsefesine giriş olarak kabul edilmelidir.
Sovyet sonrası dönemde Türkçe konuşan halklar için kültürel değişim, edebiyatlarının kardeş halkların dillerine çevrilmesi meselesinin güncel ve pek zaruri olduğu hakkındaki fikir, TÜRKSOY başkanı Düsen Kaseinov’un Türkçe Konuşan Halkların Edebî Dergi Yazarlarının 2. Kongresinde (2008) yaptığı konuşmada açıkça seslendirildi. Bu sorun Tatar halkının diğer halklarla bağlantısı için de geçerlidir. Sovyet dönemi ve ondan sonraki onu takip eden on yıllar boyunca edebî bağların uzaklaşması, kardeş kardeşlerin birbirlerinin edebiyatından ve kültürel gelişimlerinden habersiz olmaları, bu alandaki pratik çalışmaların bir an önce gerçekleştirilmesi gerektiğini ortaya koydu.
Şimdiye kadar yaptığımız gözlemlerin sonucu, bu konuda olumlu değişikliklerin başladığını göstermesi bakımından memnuniyet vericidir. Yüzyılın son çeyreği, Türk halklarının kendi arasında yakınlaştığına, bağların güçlendirilmesine yönelik önemli eylemlerle ortadadır. Eserlerine bu çok güncel mesele düzleminde bakıldığında, Robert Minnullin, kıymet verilmesi gereken şairlerden biridir. Eserleri yıllar içinde birçok dilde tercüme edilmiş ve yayınlanmıştır. Makalede, gözlem niteliğinde ve şairin yabancı dillerde yayınlanan kitaplarına, kronolojik olarak genel bir bakış sunulması amaçlamaktadır.
Şairin çevrilmiş eserlerinin önemli bir kısmını İdil boyu halklarının dillerine yapılan tercümeler teşkil etmektedir. Bunlardan şaire en yakın olanı elbette Başkurtçadır. Robert Minnullin'in "Min Yaratam Elĭ/Hâlâ Seviyorum" toplusu, Remil Yenbek tarafından doğduğu topraklarda, Başkurtçaya aktarılıp 1994 yılında basılıp yayımlanır (Ufa, 1994, 272 s.). Kitap, “Kardeşlik kiştesi” serisinde yayınlanan ilk kitaplardan biridir ve kitapta asıl yeri aşk şiirleri almaktadır.
Şairin, Başkurdistan’ın halk şairi, Başkurdistan Yazarlar Birliği Başkanı Ravil Bikbayev tarafından Başkurtçaya aktarılarak bastırılan ikinci şiir kitabı diğeriyle avazdaş olup “Min Sinĭ Yaratam/Seni Seviyorum” (Ufa, 2008, 208 s.) başlığını taşımaktadır. Bir cep kitabı şeklindeki bu şiir koleksiyonu, çevirenin “Gerçek Aşkın Öyküsü” başlıklı giriş sözüyle başlamaktadır. Bu kısımda R. Bikbayev, R. Minnullin’in lirizminin asil niteliklerinden birini açıkça tanımlıyor: “Buradaki şiirler tamamen aşkla ilgili değil, gerçek aşkla ilgilidir. Buradaki tüm şiirler de, başından sonuna kadar bir sevginin kaderi, yalnızca sevgiye ibadet, onun yüceltilmesi, bireyin yaşam boyu sevgisi ile ilgilidir” demektedir.
R. Minnullin'in Çuvaşça basılan şiir kitabı “Pılak Sapantuy/Tatlı Sabantoy” (Çuvaşistan, 2011, 47 s.), Çuvaş halk şairi Yuri Semender tarafından Çuvaşçaya aktarılmıştır ve çocuklara adanmış şiirlerden oluşmaktadır. Eserin sonunda çevirmen tarafından şair hakkında küçük bir tanıtım makalesi yer almaktadır.
Robert Minnullin’in Marice yayımlanan şiir kitabı da “Kumıl Sabantuy/Gönül Sabantoyu” (Yoşkar-Ola, 2013, 184 s.) adını taşımaktadır. Kitap, Profesör İvan S. Ivanov'un “Ünlü Tatar Şair” başlıklı bir giriş sözü ile sunulmuştur. Bazı bölümlerde şairin sözleri ve çocuk edebiyatı örnekleri yer almaktadır. Kitap, okuyucuya şair Minnullin hakkında tam bir fikir verecek şekilde düzenlenmiştir.
Şairin eserleri hakkında bilgi Udmurtça basılmakta olan edebî dergi "Keneş"in sayfalarında da yer alır. (2002, No. 2, s. 45-50). Bu bağlamda, Udmurt yazarı Vyaçeslav Ar-Sergi tarafından Rusça hazırlanan “Putеşеstviе s pоеtоm Rоbеrtоm Minnullinım iz Kаzаni v Ufu i оbrаtnо (Еssе s simpаtiеy – i nа “Тı”, i nа “Vı”…/Şair Robert Minnullin ile Kazan'dan Ufa'ya ve Tekrar Geriye Yolculuk (Sempatik Bir Deneme - Hem “Sen”li hem de “Siz”li...” (Kazan, 2008, 192) b.) adlı kitabına da değinmek istiyorum. Bu kitap, okunup ibret alınacak ilginç ve anlamlı bir şekilde yazılmıştır.
İdil boyu halklarının dillerinin dışında, şairin çalışmalarının Balkan ülkelerinden biri olan Karadağ'da tanınması şaşırtıcıdır. R. Minnullin'in "Sto je najpotrebnije na svietu" adlı kitabı, ünlü Karadağlı şair Duşan Curişiç tarafından tercüme edilip bastırılır. Duşan Curişiç, bir şair olmasının yanı sıra, düzyazı yazarı, oyun yazarı, hicivci, eleştirmen, çevirmen ve yayıncı olarak bilinip Rusça, Ukraynaca, İngilizce, Makedonca ve Bulgarca'da iki düzineden fazla kitap yayınlamıştır. Tatar şairinin eserlerini de Rusça yayınlanan kitabından alıp tercüme etmiştir.
R. Minnullin'in şiirlerinin Belarusça da yayınlanması dikkat çekicidir. Şairin bu dildeki ilk kitabı, çocuk edebiyatından örnekler içeren “Bĭr Gaile/Bir Aile” (Minsk, 2016, 32 s.) adını taşımaktadır. Şair Ales Karlyukeviç’in giriş sözüyle sunulan bu küçük kitaba alınan şiirler; genç şaire, yazar, Belarus Yazarlar Birliği üyesi Yana Yaviç tarafından tercüme edilmiştir. Kitabı takdim eden Ales Karlyukeviç, R. Minnullin’in şiirlerinin okunmasının kolay olduğunu, ancak aynı zamanda derin düşüncelere sahip olduğunu vurgular.
2018'de, Belarusça şairin başka bir kitabı "Naçnıya Ptuşki/Gece Kuşları" (Minsk, 2018, 86 s.) yayınlanır. Kitapta yer alan şiirler, Mikola Myatlitsky tarafından tercüme edilmiş ve yine Ales Karlyukeviç'in giriş sözüyle Belarus okuyucusuna sunulmuştur. Ön söz yazarı, Tatar şairlerinin Sovyet döneminde Belarus okurlarına aşina olduklarını belirtip Musa Celil ve Zeki Nuri'nin kitaplarını anar. 2007'den itibaren yavaş yavaş Sırbistan, Karadağ, Rusya ve Bulgaristan'dan ediplerin yuvarlak masa toplantılarında buluşmalarına değinir. Robert Minnullin de 2009 yılında bu yuvarlak masada yerini alır. Adı, yukarıda adı geçen Udmurt şair, çevirmen ve nesir yazarı Vyaçeslav Ar-Sergi tarafından Belaruslu organizatörlere sunulur.
Son döneme baktığımızda, R. Minnullin'in Azerbaycan Türkçesinde yayınlanan iki eseri üzerinde duracağız. Birincisi, Azerbaycanlı yazarların dört makalesini içeren "Itırlı Yapraklar" (Bakü, 2010, s. 224) adlı oldukça gösterişli eserdir. Bu eserin yazarı, kitabın redaktörü ve çevirmenlerinden biri Memmet Kâzım’dır. Yazar makalesine, Tanrı'ya edebî ve sosyal dünyada tanınmış iki insan Oljas Süleymanov ve Robert Minnullin ile tanıştığı için şükürle ve onlarla tanışma tarihlerinden bahsederek başlar. “Robert Mögallimoviç’in eserlerinin dilindeki söz ve ifadeler bakımından da, manevi bakımdan da Azerbaycanlılara çok yakın. Okurlarımız, Tatar şiiriyle 40-45 yıl önce Halil Rza Ulutürk’ün çevirisiyle Musa Celili’in şiirleri vasıtasıyla tanıştılar. Bu çalışmayı devam ettiren de Robert Beydir. Onun Arabuluculuğu ile tanışıklığın hem okurlarımız hem de şairlerimiz için yararlı olacağına inanıyorum”.
İkincisi, Azerbaycan halk şairi, Millî Meclis üyesi Sabir Rüstemhanlı tarafından yazılmıştır. Makalenin yazarı, R. Minnullin'i yakından bildiğini ve saygı duyduğunu belirterek “Robert Minullin, büyük Tatar edebiyatının geleneklerini sürdüren, milletinin ruhunun ve ülkülerinin tercümanı olan bir şairdir” diye, yazar. “Bu kitap, ünlü Azerbaycan şairlerinin ve kalem sahiplerinin Robert Minnullin'e olan kardeşlik sevgisinin bir neticesidir. Ve inanıyorum ki, Azerbaycan okurları arasında kalem arkadaşıma olan sevgi daha da artacaktır. Türk dünyasının şairlerinin ve yazarlarının birbirlerini daha iyi tanımaları ve birbirlerini tercüme etmeleri bir zarurettir ”diye duygularını ifade eder.
2018 yılında R. Minnullin'in eserleri iki kardeş Türk lehçesi Azerbaycan ve Türkiye Türkçesiyle yayınlandı. Türksoy Kütüphanesi Dizisinde yayınlanan ilk eser, Bakü Devlet ÜniversitesiTürkoloji Bölümü Başkanı, şair ve çevirmen Prof. Dr. Ramiz Asker tarafından Azerbaycan Türkçesine aktarılan “Bülbüllerin Toyu” (2018, 184 s.) adını taşır.
R. Asker, kitabın giriş sözünde, Tatar edebiyatının yüzlerce yıllık zengin tarihinin parlak sayfaları içinde kendini kabul ettirmenin ne kadar zor olsa da, R. Minnullin'in burada değerli bir yeri olduğunu belirtir. Bu giriş sözünde şairin hayatı da Azerbaycan okuyucusuna ayrıntılı olarak sunulmakta ve şiirleri de değerlendirilmektedir.
Burada Ramiz Bey, R. Minnullin ile tanışması, arkadaşlıkları hakkında ilginç bir olay anlatıyor. Bu çeviri kitabı ve giriş makalesi, bu dostluğun ayırt edici özelliğidir. Çevirmenin kendisi bu kitabın kendine özgü olduğuna dikkat çekiyor: Burada şiirlerin hem Tatarcası hem Azerbaycan Türkçesine aktarımı birlikte verilmiştir. Bu çeviri kitabı ve şairin çalışmalarının ayrıntılı bir incelemesi olarak kabul edilen çevirmenin tanıtım makalesi, gerçekten de Azerbaycan okuyucusuna Robert Minnullin'in şiirlerinin Tatar şiirinin güzel bir örneği olduğunu ortaya koyduğunu söyleyebiliriz.
Son yıllarda yapılan R. Minnullin’in şiirlerinin çevirilerini içeren önemli bir çalışmadan daha bahsetmek istiyorum. Bu çalışma, Tataristan'da çeşitli Tatar ağızlarını araştıran dilci akademisyen olarak tanınan Türk bilim adamı Ercan Alkaya’ya aittir. Tatar edebiyatını severek okuyan ve klasik edebiyatımıza dair mükemmel bilgisi ile birçok kişiye örnek olabilecek, hâlen Tatar edebî hareketini takip eden E. Alkaya, umumiyetle R. Minnullin’in çalışmalarının farkında olsa da, R. Minnullin’le yüz yüze görüşmesinin 2013 yılında Türkiye'nin Elazığ şehrinde Abdulla Tukay anısına düzenlenen bir etkinlikte gerçekleştiğini, söyler.
Toplantıda Robert Minnullin, Ercan Alkaya’ya “Tatarlarım”, "Küŋĭller Niçkergende/Gönüller İnceldiğinde" ve “Kunakka Kilĭgĭz/Misafirliğe Geliniz” adlı kitaplarını hediye eder. Bu kitapların şairin eserinin ana yönlerini yansıttığı için benzersiz olduğu belirtmek gerekir. İlkinde şair, Tatarların kaderi, bugünü ve geleceği gibi önemli meselelere temas ederken ikinci kitap şairi, ince, lirik bir şahıs olarak ortaya koyar. Üçüncüsü ise R. Minnullin'in Tatar çocuğuna kendisini öz şairi olarak tanıttığı değerli, yaratıcı bir eser olup çocuk edebiyatı gibi ilginç bir dünya yaratma yeteneğinin bir örneğidir. Görünüşe göre, bu çeşitlilik dil bilimcinin şairin eserlerini Türk okuyucusuna tanıtma arzusunu da uyandırmış olmalıdır. Tatar şair R. Minnullin'in eserlerini tercüme etme sürecindeki çalışmalarını yorumlayan bilim adamı-çevirmen "Meydan" dergisinde yayınlanan bir makalesinde şöyle der: “Ben, Robert Minnullin ile yakından tanıştıktan ve onun eserlerinin değerini iyice anladıktan sonra , şu neticeye ulaştım ki onun şiirleri mutlaka Türkiye Türkçesine aktarılmalıdır. Türk okurlar, kesinlikle bu eşsiz şair ve samimi insanla tanışmalıdır [Alkaya, 2018: 4-8].
“Tatar Gönlü” (2018) adlı bu çeviri kitabına şairin "Tatarlarım" (2012) ve "Küŋĭller Niçkergende/Gönüller İnceldiğinde" (2004) kitaplarından doksanar şiir ve “Kunakka Kilĭgĭz/Misafirliğe Geliniz” şiir kitabından çocuklar için yazılan 39 şiir seçilerek alınmıştır. Bilim adamı, R. Minnullin'in çalışmalarında Şevket Galiyev ve İldar Yuzeyev'in etkisini belirtir, Tukay ile başlayan şiir geleneğininin Robert Minnullin ile devam ettiğini vurgular.
Böylece, kendi sözleriyle ifade edilirse, çağdaş Türk okuyucusunun Robert Minnullin'in eserleri örneğinde günümüz Tatar şiirinin güzel örnekleriyle tanışma fırsatı var.
Robert Minnullin'in şiirlerinin çeşitli dillerde yayınlanan antolojilere de dahil edildiğini söylemek gerekir. Bunların arasında, 1980 yılında Karakalpakça yayınlanan "Tatar Şairleri" antolojisi yer alır. Karakalpakistan halk şairi İbrahim Yusupov tarafınadan yazılan giriş sözü, sekiz yüz yıllık tarihi olan Tatar edebiyatını tanıtmak amacıyla yazılmıştır. Ayrıca, Amuderya Dergisi'nin en son sayısında (S. 4, 2018), Seidin Emirlan'ın çevirisiyle Robert Minnullin'in yazdığı on şiirine yer verildi. Bu dergide şairin Karakalpakçaya aktarılan şiirleri birkaç kez basılmıştı.
"Salavat Küpĭrĭnĭŋ Tatar Töslerĭ/Gökkuşağının Tatar Renkleri)” Radugi Tatarskiye Tsveta, İjevsk: Udmurtia, 2005, 144 s.) başlıklı poetik isimle adlandırılan antoloji, Vyaçeslav Ar-Sergi’nin tercümesiyle Udmurtça yayımlanmıştır.
Çuvaşça yayımlanan ve Yuriy Semender’in giriş sözüyle başlayan “Tatar Poezziyesĭ Takıyası/Tatar Şiirinin Tacı” (Kazan, 2013, 216 s.) başlıklı antoloji de dikkate değerdir.
Son yıllarda Yakutça yayınlanan “Tatar Anıgı Poeziyatın Antologiyata/Çağdaş Tatar Şiiri Antolojisi” (2017, Yakutiya, 128 s.), yine Yakut okuyucusunu oldukça geniş bir ölçekte Tatar şiiri örnekleriyle tanıştırma amacıyla yayınlanmıştır.
Robert Minnullin'in çalışmalarının yabancı dillere çeviri konusunu özetlersek sonuç olarak şunu söylemek mümkündür: Gördüğümüz gibi, bu çeviri kitapları sadece bir yazarı tanıtmamaktadır, hangi dilde yayınlanırsa yayımlansın genel olarak Tatar edebiyatına karşı bir ilgi doğurmaktadır.
Ayrıca ilginçtir, R. Minnullin’in kendisi de, Tatar edebiyatını başka halklara tanıtmak gibi çok gerekli ve yararlı çalışmalara ciddi bir yakınlık gösterip katkı sağlarken aynı zamanda diğer halkların edebî örneklerini Tatarcaya çevirip bastırma, dolayısıyla Tatar okuyucusunun okuma alanını genişletme yönelişindeki gayreti ile de takdire şayan bir kişidir. Bu alandaki faaliyetlerin sonuçları da olumludur. R. Minnullin'in sadece kardeş Türk halklarının (Karakalpak, Türkmen, Azerbaycan, Kazak) değil, aynı zamanda İdil boyu halkları (Mari, Çuvaş, Udmurt), diğer halklardan Rus, Gürcü, Ermeni, Litvanyalı, Moldovyalı vb. halk şairlerinin eserlerini tercüme eder, böylece Tatar okuyucuyusunu millî manevi zenginliklerle tanıştırmayı mümkün kılar.
Böylece, bu alanlardaki faaliyetleri ile Robert Minnullin, kültürlerarası bağların güçlendirilmesine ve Tatar halkının tanıtılmasına büyük bir katkıda bulunmuştur.
KAYNAKLAR
Ercan Alkaya, “İxlas İnsan-Robert Miŋnullin”, Meydan, 2018, No:5, b. 4-8.
İldar Yuzeyev, “Bĭznĭŋ Safka. Robert Miŋnullin”, Kazan Utları, 1978, No: 3, b. 186.
