Çağdaş Türkmen edebiyatının önde gelen isimlerinden Ata Atacanov, 15 Aralık 1922’de Merv ilinin ikinci Gökçe köyünde dünyaya gelmiştir. Babası Hacı Atacanov, Rusya'da okuyan ilk Türkmenlerdendir. Tula İşçiler Fakültesi’ni bitiren Hacı Atacanov, daha sonra köylerde öğretmenlik yapar ve subay olarak İkinci Dünya Savaşı'na katılır.
Bir eğitimci çocuğu olan Ata Atacanov, köy okulundan sonra 1934–1938 yılları arasında Taşkent’teki Yüksek Pedagojik Meslek Okulu’nu bitirir. 1938–1939 yıllarında Aşkabat’taki Pedagojik Enstitü’de eğitimini sürdürür. 1940–1941’de Merv’de öğretmenlik yapar. Daha sonra öğretmenliği bırakır ve yayıncılık alanında çalışmaya başlar. 1942’de Merv ilindeki “Lenin Baydagı” (Lenin Bayrağı) gazetesinde çalışır. 1943–1945 yıllarında Türkmen Radyo Kurulu’nda uzman olarak görev yapar. 1946–1948’de “Yaş Kommunist” (Genç Komünist) gazetesinde redaktör yardımcısı olarak çalışır. 1949–1952 yılları arasında Moskova’daki Yüksek Parti Okulu’nda okuduktan sonra 1959–1960 yıllarında Moskova’da Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsü, SSCB Yazarlar Birliği Edebiyat Kursu’nu bitirir. Bir süre (1952–1953) “Krasnadovosky” (Şimdiki Balkan) ilinin İl gazetesinde ve “Sovyet Türkmenistanı” gazetesinde redaktörlük, “Sovyet Edebiyatı” dergisinde bölüm başkanlığı görevlerini yürütür. 1964–1971’de Türkmenistan Basın-Yayın ile ilgili devlet komitesinde baş redaktörlük yapar. 1971–1972 yıllarında Türkmenistan Yazarlar Birliği başkan yardımcılığı görevini yürütür.
Atacanov’un şiirleri, Sovyet edebiyatı antolojilerinin yanı sıra dünya edebiyatıyla ilgili eserlerde yayımlanmış, Rusça, İngilizce, İspanyolca, Bulgarca ve Lehçeye tercüme edilmiştir. Yazdıkları, Sovyet Edebiyatı, Pioner, Oktyabr, Smena, Ogonyok, Molodaya Gvariya, Drujba, Norodov, Znamya, Yunost, Sovetskiy Voin, Neman Volga, Podyom ve Neva dergilerinde; Edebiyat ve Sunğat, Sovyet Türkmenistanı, Mıdaam Tayyaar, Pravda, İzvestiya, Literaturnaya Gazeta, Literaturnaya Rossiya, Pionerskaya Pravda ve Komsomolskaya Pravda gazetelerinde yayımlanmıştır.
Şair, değişik görevlerle Türkiye, İran, Afganistan, Moğolistan, Romanya ve Yugoslavya’da bulunmuştur.
Atacanov, 1947 martında Sovyet Yazarlar Birliği’ne, 1961 yılında ise Sovyet Gazeteciler Cemiyeti’ne üye olur; bu üyelikleri ölümüne kadar sürer.
Atacanov, edebiyat ve sanata küçük yaşta ilgi duyar. İkinci Dünya Savaşı sırasında yazdığı şiirlerle tanınmaya başlar. Bu yıllarda yazdığı şiirler, daha çok halk şiiri tarzına yakındır. Atacanov, ilk şiirlerini yirminci yüzyıl Türkmen halk şairlerinden Ata Köpek Mergen'e göstermiş ve onun tavsiyelerini dinlemiştir. Atacanov'un şiirlerinin zihinlerde yer eden kahramanları, aydınlık bir gelecek için çabalarlar. Bunlar; cömertliği, insanların birbirini sevmesini öğütler; vatanın mukaddesliğini ve onu sevmeyi her şeyden üstün görürler. Atacanov şiirinin hoş bir lirizmi vardır. Bu özelliğinden dolayı şiirlerinin birçoğu bestelenmiştir. Türkmen bestekârlarının hemen hepsi, onun şiirlerinden şarkı, türkü, kantat (kahramanlık veya din konularında yazılıp bestelenen şiir), romans (şarkı türünde ve piyano için hazırlanmış, genellikle kıtalar biçiminde beste) ve oratoryo (solo sesler, koro ve orkestra için yazılmış, oyun ögesi bulunmayan, kutsal nitelikte müzik eseri)lar meydana getirmişlerdir.
Ata Atacan, millî folklora, klâsik edebiyata yakınlıkduyar. Şiirlerindeki temalar insan ve onun problemlerini, evrenle olan ilişkisini ve tabiatıyla Sovyet dönemi bir yazar olması hasebiyle rejimin öngördüğü temalar etrafında şekillenir. Şair edebiyat alanında yaptığı katkılardan dolayı Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birliği Prezidyumu tarafından onur takdirnamesiyle ödüllendirilir. Birçok ödülün sahibi olan ve şiirleri Türkiye’deki liselerde okutulan edebiyat kitaplarına da alınan şair Ata Atacan 1989’da vefat eder.
Şiir yazmaya 1941 yılında “Teze Yıl Geldi” şiiri ile başlayan Ata Atacanov’un ilk şiir kitabı 1948’de yayımlanan “Alma Yene Gülleyer” adını taşır.
Eserleri:
Atacanov, sanatının asıl çizgisini şiirde devam ettirmekle birlikte, küçük hikâye, deneme, tiyatro ve roman türünde eserler de vermiştir. Şair, hayatının sonlarına doğru kısa düz yazı türlerini bırakıp romana yönelmiş ve bunda başarılı olmuştur.
Şiir: Alma Yene Gülyer (Aşgabat 1948), Türkmenistan Baharı (Aşgabat 1952), Aman Okuva Gidyär (Aşgabat 1953), İki Poema (Aşgabat 1955), Arzulu Mihman (Aşgabat 1956), Permanın Maması (Aşgabat 1956), Gözünüz Aydın (Aşgabat 1957), Menin Dövürdeşlerim (Aşgabat 1960), Edimme Edim (Aşgabat 1961), Sallançagım-Sehram Meniñ (Aşgabat 1963), Öçme Ocağım (Aşgabat 1966), Tehran Depderleri (1968), Ene Bir Yaş Ösdük Biz (Aşgabat 1968), Nan Bilen Namıs (Aşgabat 1968), Adamdın Gudratı (Aşgabat 1969), Aylı Agzam (Aşgabat 1972), At Çapar (Aşgabat 1976), Leninnama (Aşgabat 1977), Men Size Baryan (Aşgabat 1978), Alma Sahası (Aşgabat 1984).
Roman: Çakmak (Aşgabat 1971), Öz Tanışların (Aşgabat 1977), Yagday Niçik Yaran (Aşgabat 1985), Teke Gızı Tatyana (Aşgabat 1987).
Hikâye-Manzum: Guşgı Galası (Aşgabat 1960).
Senaryo: Adam Bilen Er (Aşgabat 1967).
Diyalog: Çakmak- Öz Tanışların (Aşgabat 1984).
Hikâye-Deneme: Sayalı Güzer (Aşgabat 1990).
Şiirlerinden Örnekler:
Caanım baalaam.
Fırtına içinde kır atın
Kanat gerip uçsun, oğul,
Sal öfkeli kılıcını,
Kuvvetle insin, oğul,
Yoldan çıkan çapulcular izine dönsün, oğul,
Kaygıda kalan annen
Üzüntüden kurtulsun, oğul,
Emdirdiğim ak sütün hakkını ver sen,
Canım yavrum.
Her bir darben yıldırım gibi
Parlasın çaksın bu gün,
Evleri viran edenlerin
Evlerini yıksın bu gün,
Özgür eller minnetle
Önünden çıksın bu gün,
Gözü yolda kalan gelinin
Gurur duyup baksın bu gün
Kır başımın namusunu sen koru,
Canım yavrum.
Kaygı etme, iner oğlum,
Sağlamdır arkan senin,
Elde ne varsa sarf eder halk,
Güçlendirir belini senin,
Sağ salim dönüp gelmeni
Bekliyor halkın senin,
Yoldaşın Hak olsun, oğlum,
Bu belânın önünü sen kes (bekle),
Canım yavrum.
1943
Azizim, ateş yaktım yol yakasında,
Gel, otur,
Geçelim ocak başına.
İstersen,
İkimiz sohbet açalım.
Alev ışıltı salsın dört bir yanına.
Herkesin kendi derdi,
Kendi arzusu var:
Kimi meclise gider
Kimileri işe.
Ama ateş başında
Ocak etrafında
Gönül pası açılmıştır her daim.
Ayıbı yok, gidesin gönlünü dinleyip,
Düşünceye dalsan da sessiz sedasız.
Güreş tutup,
Hücum edip,
Hiç bir zaman
Yenen yoktur yer yüzünde.
Şakıma ey kuş, pencerenin önünde.
Ötme, sevgilim uykuda yatıyor.
Belki, beni görür yine düşünde.
Belki, bana yeni türküler yakıyor.
Saçını gece edip, yastığa yayıp,
Rahat nefes alıyor melek gibi.
Süzülüp yanağının üstünden,
Yelpazeliyor yüzünü tan yeli.
Şiir yazıyorum kara gözler şanına,
Bitirinceye kadar uyandırma, uyusun.
Belki, sözüm huzur verir canına,
Tatlı uykusunu koruyup saklasın,
Uyandırma ey kuş, uyandırma ey kuş, uyusun.
1954
Kaynakça:
KARA, Mehmet (1997). Ata Atacanov’un Şiirleri I (Giriş – Metin – Aktarma), TDK Yayınları, Ankara.
KARA, Mehmet (1997). Ata Atacanov’un Şiirleri II (İnceleme – Gramer - Dizin), TDK Yayınları, Ankara.
KOLCU, Ali İhsan (2013). Çağdaş Türk Dünyası Edebiyatları, Salkımsöğüt Yayınları, Ankara.
Türkiye Dışı Türk Edebiyatları Antolojisi (1998). Türkmenistan Türk Edebiyatı, 10. 11. cilt, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
YEŞİLÇİÇEK, Vedat; SAKALLI, Erol (2013). Türkmen Şair Ata Atacanov’un Şiirlerinde Tahkiye, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz, Sayı: 34, s. 81–96.
