HaftanınÇok Okunanları
COŞKUN HALiLOĞLU 1
KEMAL BOZOK 2
HİDAYET ORUÇOV 3
Kardeş Kalemler 4
BAYAN AKMATOV 5
Emrah Yılmaz 6
MARUFJON YOLDAŞEV 7
ÖZET
Türkmenler başta başkent Kabil olmak üzere Pervan ilinin Türkmen Dere’sinde ve Hilment ilinde bulunup yoğun olarak Afganistan’ın kuzeydoğusundan kuzeybatısına kadar uzanan coğrafi bölgelerde yaşamaktadırlar. Türkmenlerin büyük çoğunluğu kırsal bölgelerde yaşayarak tarım, hayvancılık, dericilik, halıcılık, vs. meslekleriyle uğraşırken bazı Türkmenler büyük şehirlerde ticaret, devlet memuru vs. meslekler ile geçimlerini sürdürmektedirler.
Bu çalışmada Afganistan’da bulunan Türkmenlerin yerleşim yerlerine kısaca göz atılarak Mahtumkulu’nun hayatı, Afganistan’da Mahtumkulu’nun eserleri olmak üzere iki ana başlık altında inceleme yapılmıştır. Mahtumkulu’nun eserleri başlığını ise; Mahtumkulu hakkında yapılan bilimsel çalışmalar, basılan kitaplar, yazılan şiirler, gibi başlıklara bölünerek kısa bir değerlendirme yapılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Afganistan, Afganistan Türkmenleri, Mahtumkulu.
ORCID ID: 0000-0003-3184-2772
Giriş
Mahtumkulu Türkmen halkının büyük düşünürü ve değerli şairidir. 18. yüzyılda yaşamış olan Mahtumkulu, yazdığı şiirler ile Türkmen Türkçesinde ve edebiyatında büyük devrim yapmıştır. Firaki, kendi dönemine kadar devam eden mektep-medrese (Çağatayca) dilinden farklı olarak genel halkın kolayca anlayabileceği saf Türkmen Türkçesiyle eserlerini vermiştir (Farzad, 2016: 131). Böylece Türkmen Türkçesi için Mahtumkulu yeni bir sayfa açmış, Türkmenler arasında bulunan atasözleri, halk rivayetleri, hikâyeleri, vs. kültürel varlıklarını eserlerinde kullanmıştır (Rasekh Yildirim, 2015: 170-171).
Mahtumkulu’nun bize bıraktığı eserlere bakacak olursak; onun şiirlerinde insanlığın, vatan sevgisi hakkındaki felsefi görüşlerin, insana mahsus olan ince duyguların vs. mükemmel bir tarzda ustaca anlatılarak insan kalbine nüfuz ettiğini görürüz. Bu nedenle şairin düşünceleri çoğunluk tarafından takdir görmüş, halkın kalbinde daimi yerini almış ve ebedileşmiştir (Aşirov, 2013: 3-4). Aynı zaman Mahtumkulu eserlerinde güzellik, mücadele, fedakârlık, düşünce ve çabalar, mutluluk ve kederler, aşk ve sıkıntılar, felsefi ve ahlakı idealler, cömertlik, sahavet ve halkın benzer manevi değerlerinin yanı sıra; dostluk ve beraberlik, güçlü devlet, müstakil iş, şanslı olmak, ilmin ve kültürün gelişmesi gibi konuları ele almıştır (Rasekh Yildirim, 2015: 171). Bu yüzden Mahtumkulu, sadece Türkmen halkının değil bütün insan toplumunun konularını beyan ettiği için “bilge bir şair” olarak bilinmektedir (Aşirov, 2013: 3).
Bu çalışmada, Afganistan Türkmenlerine kısaca göz atarak Mahtumkulu’nun hayatı ve Afganistan Türkmenlerinin arasından şairin öğrenilişi ele alınmıştır. Mahtumkulu, Afganistan Türkmenlerinin arasında özel bir yere sahiptir. Halk onu, milli şairi, büyüğü, bilgini, düşünürü, üstadı olarak kabul ettiği için Afganistan Türkmen şairleri onun üslubundan yararlanarak şiirlerini yazmışlardır.
Çalışmada, Mahtumkulu hakkında Afganistan’da yapılan bilimsel çalışmalardan yola çıkarak onunla ilgili basılan kitaplar ve hakkında yazılan şiirler dikkate alınmıştır. Mahtumkulu ile ilgili bilimsel çalışmalar olarak Afganistan İlimler Akademisi tarafından yapılan araştırmalar başta olmak üzere Jawzjan Üniversitesi hocaları ve diğer bilim adamlarının birkaç makalelerinin konuları ele alınmıştır. Şair hakkında basılan kitaplar olarak Afganistan’da basılan Mahtumkulu’nun şiirler divanı (Şimdiye kadar üç kişi tarafından basılmıştır) ve şair ile ilgili Mohammad Âlim Rahmanyar’ın Kalem ve Düşünce adlı kitabı hakkında bilgi verilmiştir. Makalenin son kısmını oluşturan Mahtumkulu hakkında şairlerin şiirleri başlığı altında da Afganistan’ın çeşitli bölgelerinden birkaç Türkmen şairin konuyla ilgili şiirleri seçilerek Mahtumkulu hakkındaki düşüncelerini anlatan kısa şiir örnekleri verilmiştir.
Afganistan İslam Cumhuriyeti[1] denize sınırı olmayan, Asya’nın güneyinde bulunan bir ülkedir. Ülkenin kuzeyinde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan yer almakta olup kuzeydoğusunda Çin (Doğu Türkistan), güneydoğusunda Pakistan ve batısında da İran bulunmaktadır.
Afganistan birçok etnik grupların bulunduğu bir ülkedir. Bu etnik gruplar ülkenin Anayasa’sının dördüncü maddesinde, Peştun, Tacik, Hazara, Özbek, Türkmen, Beluç, Peşeyi, Nurustani, Aymak, Arap, Kırgız, Kızılbaş, Gucer, Barahavi ve diğerleri olarak sıralanmıştır.
Nüfusunun kesin olmamakla birlikte 32 milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir. Peştun ve Taciklerden sonra en kalabalık etnik grup, Türklerdir. Afganistan Türklerini; Türkmenler, Özbekler, Kırgızlar, Kazaklar, Kızılbaşlar ve Avşarlar oluşturmakta olup nüfuslarının 9 milyondan fazla olduğu söylenmektedir (Yawar, 2021: 83).
Türkmenler sadece Afganistan’da değil, Türkmenistan’da, Özbekistan’ın Harezm, Buhara, Surhanderya bölgeleri ve Karakalpakistan Özerk Cumhuriyetinde, Rusya’da Dağıstan’ın kuzeyinde, Estarapul bölgesinde, Tacikistan’ın Cenni Köl bölgesinde, İran’da, Suriye’de, Irak’ta, Türkiye’de ve dünyanın çeşitli bölgelerinde yaşamaktadır (Rasekh Yildirim, 2015: 197).
Türkmenler dünyanın farklı yerlerinde bulunup Afganistan’ın da çeşitli bölgelerinde yaşamaktadır. Türkmenler, genel olarak Afganistan’ın kuzeyi, kuzeybatı ve merkezi bölgelerinde hayat sürdürmektedir. Ancak Türkmenler yoğun olarak Faryab, Cevzican, Balh, Kunduz, Herat, Badgis, Samangan, Baglan, Tahhar, Kabil, Parvan ve Hilmend gibi illerde yaşamaktadırlar (Makhdom, 2016: 34-35).
Afganistan’da bulunan Türkmenlerin büyük kısmı Ersarı (Afganistan Türkmenlerinin bulunduğu bölgelerin çoğunda Ersarı boyu bulunur.) boyuna mensuptur. Bundan başka da Teke (Afganistan’ın Herat şehrinde ve Balh illerinin Bermezid köyünde bulunur.), Saruk (Bunlar çoğunlukla Herat iline bağlı Gülran, Kişk, Guriyan, Kühsan, Zindecan, İncil, Herat şehrinin merkezi ve Faryab iline bağlı Dere-i Şah köyünde, Balk iline bağlı Bermezid köyünde ve en son da Badgis iline bağlı olan Maru Çak köyünde yaşamaktadır.), Yomut (Herat şehrinde, Badgis’in Maru Çak köyünde, Balh ilinin Devletabad ilçesinde bulunurlar.), Avşar (Kabil’in Nanki Afşar ve Darul Aman bölgelerinde ve Herat’ta bulunurlar.), Salcuk “Kınık” (Cevzcan iline bağlı Saltuk, Şekerek Bazar ve Yandak köylerinde bulunurlar.) boyları da bulunmaktadır (Rasekh Yildirim, 2015: 198-203).
İnsanoğlu kendi tarihî gelişiminde birçok şair, yazar, düşünür ve sanatçıları yetiştirmiş ve verdikleri kıymetli eserleri ile bir milletin kimliğini ve özelliklerini ortaya çıkarmakta önemli rol oynamışlardır. Bu şahsiyetlerden biri de Türkmen’in milli şairi, milli düşünürü, milli halkbilimcisi Mahtumkulu Firaki’dir. Şair, 18. yüzyıl Türkmen edebiyatına yeni safha açarak Türkmen toplumunun anlayabileceği bir dil ile eserini vermiştir (Rasekh Yildirim, 2015: 170). Ayrıca Mahtumkulu, 18. yüzyıl Türkmen edebiyatının temel taşlarından biri olarak günümüz Türkmen Türkçesi edebî dilinin de temelini atan büyük bir şairdir (Sarıyev, 2018: 491).
Mahtumkulu’nun hayatına, dönemine ilişkin ayrıntılı tarihî belgelerin kalmamasından dolayı şairin hayatı ile ilgili malumatları onun kendi şiirlerine ve halk rivayetlerine başvurarak, detaylı bir biçimde olmasa da, bazı genel bilgileri elde edebilmemiz mümkündür (Garrıyev, 1975: 71). Mahtumkulu, şiirlerinin birisinde kendi yurdunu, adını ve babasının kimliğini şu şekilde açıklamaktadır:
“Mahtūm Kulı diyrler menin adımı
Âlem elin çoyar görse odımı
Bilmeyin soranlar aydın bu garip adımızı
Aslı Gerkez yurdu Etrek adı Mahtum Kulıdır”
Mahtumkulu’nun hayatı üzerine Türkmenistan ve Türkiye başta olmak üzere dünyanın çeşitli ülkelerinde bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Yapılan çalışmaların bazılarından yola çıkarak şairin hayatı hakkında şu bilgileri vermek mümkündür: 18. yüzyılın ünlü Türkmen şairi Mahtumkulu Firaki, Devlet Mehmet Azadi’nin oğludur. Devlet Mehmet Azadi’nin 5 oğlu, bir kızı olmuştur. Büyük şair Mahtumkulu, Azadi’nin üçüncü oğludur (Farzad, 2016: 131-132). Firaki, 1724 yılında Etrek nehrinin boyunda bulunan Hacı Kavuşan köyünde dünyaya gelmiş 1807 yılında da hayata göz yummuştur. Mahtumkulu, Türkmenlerin Göklen boyunun Gerkez tiresindendir. Annesinin adlı Orazgül’dür. İlk eğitimini babasının yanında Hacı Kavuşan köyünde alan Mahtumkulu, daha sonra Lebap’ta bulunan Halaç ilçesinin Kızılayak köyünde İdriz Baba medresesinde devam etmiştir. Ardından, Buhara’daki Göğeldaş medresesinde eğitim görmüştür. Mahtumkulu, yüksek eğitimini devam ettirmek için döneminin üniversitesi kabul edebileceğimiz Hive’deki Şirgazi medresesine gitmiş ve burada tam üç sene yatılı olarak eğitim görmüştür (Sarıyev, 2018: 473-474).
Bu konuda şairin şiirlerinde şöyle satırlara rastlamak mümkündür:
“Mekân eyleyip, üç yıl yedim tuzunu,
Gider oldum, hoşça kal, güzel Şir-Gazi!
Geçirdim kışı, bahar ve yazını,
Gider oldum, hoşça kal, güzel Şir-Gazi!”
Değişik medreselerde eğitim gören Mahtumkulu, Arapça, Farsça ve Çağatayca’yı iyice öğrenmiş Doğu Edebiyatı geleneğiyle yakından ilgilenmiştir. O dönemde şair, Muhammed Harezmî, Farabi, İbn-i Sina, Mahmut Kaşgarlı, Ömer Hayyam, Ebül Kasım Ferdevsi, Nizami Gencevi, Celaleddin Rumi, Ferîdüddin Attar, Sadi, Hafiz vs. ile birlikte Fuzuli, Nevayı, Ahmet Yesevi, Hacı Bektaş Veli gibi Türk Dünyasının önemli klasiklerini tanımış onların eserlerini iyice öğrenmiştir (Rasekh Yildirim, 2015: 172-173).
Mahtumkulu’nun bütün şiirlerinin konusu halkının gerçek hayatını yansıtmaktadır. Şair kendi şiirlerinde halkın isteği, arzusu, derdi, tasası, mutluluğu, ayrılığı, gurbet gibi konulara kapsamlı değinmekle birlikte vatanseverlik, kahramanlık vs. gibi konulara da yer vermiştir (Sarıyev, 2018: 474-475).
Aynı zamanda Mahtumkulu’nun şiirlerinin kendine özgü anlatım tarzı, üslubu vardır. Bu üslup, kendisinden sonra gelen Türkmen şairleri tarafından benimsenmiş, ilgi görmüş ve şiirlerini Mahtumkulu’nun tarzından etkilenerek yazmışlardır. Hatta Mahtumkulu’nun temelini attığı üslubunun etkisini günümüz Türkmen şairlerinin eserlerinde özellikle Afganistan Türkmen şairlerin şiirlerinde de görmek mümkündür. Mahtumkulu, tüm Türkmenlerin arasında olduğu gibi Afganistan Türkmen şairlerinin arasında da ayrı yere sahiptir. Afganistan Türkmen şairleri Mahtumkulu’nu kendi üstadı, piri, önderi olarak bilmektedir (Farzad, 2016: 146).
Her milletin dilinin, edebiyatının, kültürünün şekillenmesinde, gelişmesinde belli düşünür, bilgin, şair, yazar, sanatçıların önemli rolü olmuştur. Çağdaş Türkmen Türkçesi edebî dilinin ve edebiyatının gelişmesinde de Mahtumkulu’nun payı büyüktür. Bu sebepten dolayı Türkmen dediğinde Mahtumkulu; Mahtumkulu dediğinde Türkmen sözcüğü düşünmeden akla gelmektedir. Afganistan coğrafyasında Mahtumkulu’nun eserlerini şu alt başlıklara bölerek anlatmak mümkündür:
3. 1. Mahtumkulu Hakkında Yapılan Bilimsel Çalışmalar
Önce de belirttiğimiz gibi Mahtumkulu, Afganistan Türkmenleri arasında ayrı bir öneme sahiptir. Mahtumkulu’nun şiirler divanı her Türkmen’in evinde mutlaka bulunması gereken kitaplar sırasında yer almaktadır. Afganistan’da özellikle Türkmenlerin arasında okuma yazma oranı düşük olmasına rağmen Mahtumkulu’nun şiirler divanı her evde bulunur. Okuma yazması olmayan Türkmenler, okumuş kişilere Mahtumkulu’nun şiirlerini okutup hevesle dinleyerek onun şiirlerini ezberlemektedirler.
Afganistan’da uzun yıllar devam eden savaşlar, istikrarsızlık, güvensizlik nedeniyle Türkmenlerin büyük çoğunluğunun yüksek eğitim alma imkânı olmamıştır. Bu yüzden kendi dili, edebiyatı, kültürü, şahsiyetleri hakkında fazla bilimsel araştırmalar yapmak mümkün olmamıştır. Ancak son yirmi yıl içerisinde sağlanan kısmı vaziyet, ülke sakinlerini öğrenim görmeye, eğitim almaya yöneltmiştir. Bu süre zarfında çoğu öğrenci türlü alanlarda yurt içinde ve yurt dışında lisans, yüksek lisans, doktora seviyelerine kadar okuma imkânı yakalamışlardır. Nitekim sayıları fazla olmasa da bazı Türkmen yiğitleri de başta Türkiye olmak üzere çeşitli ülkelerde eğitim almışlardır. Bu süreçte birkaç, Jawzjan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkmen Dili ve Edebiyatı Bölümü hocası ve Afganistan Bilimler Akademisi araştırmacısı başta olmak üzere bazı diğer bilim adamları tarafından Mahtumkulu ve Afganistan Türkmenlerinin dili, edebiyatı, kültürü, gelenek ve görenekleri hakkında sınırlı sayıda bilimsel makale yazılmıştır.
Afganistan’da Mahtumkulu hakkında Yapılan bilimsel araştırmaları şu şekilde göstermek mümkündür:
2018 yılında, Afganistan Bilimler Akademisi tarafından Mahtumkulu’nun hayatı, edebî kimliği konusunda “Türkmen Şairi Mahtumkulu’nun Edebî ve Kültürel Hizmetlerini Anma” adıyla iki günlük seminer düzenlenmiştir. Bu seminerde Mahtumkulu’nun hayatı, edebî kişiliği, şiirlerinin özellikleri, irfanı, fikirleri, sosyal düşünceleri, şairin şiirlerinin Türkmen Diline ve Edebiyatına etkisi, dönemin Afgan yetkilisi Ahmet Şah Baba ile Mahtumkulu’nun ilişkisi vs. konularını içeren toplam 21 bilimsel makale araştırmacılar tarafından sunulmuştur. Bu makalelerin tümü 2019 yılında Afganistan İlimler Akademisi tarafından basılmıştır.
Mahtumkulu hakkına yapılan diğer bir çalışma, Jawzjan Üniversitesi, Türkmen Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim görevlisi Abdulrahim FARZAD’ın “Firaki’nin İrfanı Konudaki Şiirlerine Kısa Bir Bakış” adlı makalesidir. Bu makale, Jawzjan Üniversitesine bağlı Jawzjanan dergisinin 2016 yılı 17. sayısında yayımlanmıştır. Makalede ilk olarak Mahtumkulu’nun hayatını anlatan FARZAD hoca; şairin şiirlerinin özellikleri başlığı altında, Mahtumkulu’nun koruduğu üslubu, edebî yolu, anlatım tarzı, bu üslubun sonraki şairlere etkisi hakkında gereken bilgileri vermektedir. Ardından, Mahtumkulu’nun irfanı, düşünceleri doğrultusunda açıklama verilerek şairin rüya ile ilgili şiirleri ele alınmıştır. Böylece araştırmacı, şairin rüya ile ilişkili şiirlerinin tespitinden yola çıkarak “Torgıl Dililer” adlı şiirinin konusunu, içeriğini anlatmaya gayret etmiştir. Benzer bir çalışma araştırmacı Rahim İbrahim tarafından Fars dilinde verilmiştir.
Mahtumkulu ile ilgili bir diğer bilimsel çalışma, yine Jawzjan Üniversitesi, Türkmen Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretin görevlisi Hamayon MAHMOODI’ye aittir. Bu makale, “Firaki’nin Ferdi Anlatım Tarzı Özelliklerine Kısa Bir Bakış” adıyla adı geçen üniversite bünyesinde yayınlanan Jawzjanan Dergisinin 2021 yılı 29. sayısında neşredilmiştir. Bu makalede, Mahtumkulu’nun şiirlerindeki anlatım tarzı; dil seviyesi, düşünce seviyesi ve edebî seviyesi olmak üzere üç ana başlık altında incelenmiştir. Her başlıkla ilgili gerekli açıklamalar uygun yerde verilmiştir.
Bu kapsamda başka bir çalışma, Jawzjan Üniversitesi, Türkmen Dili ve Edebiyatı Bölümü öğretim görevlisi Abdul Wakil RASHID’ın 2021 yılında 29 sayılı Jawzjan Üniversitesine bağlı Jawzjanan bilimsel dergisinde yayımlanan “Firaki’nin Şiirlerinde Yeseviye ve Nakışbendiye Tarikatlarının Yeri” adlı makalesidir. Bu makalede RASHID hoca, Mahtumkulu’nun hayatından yola çıkarak irfan ve tasavvuf düşüncelerine ışık tutmuştur. Ardından Yeseviye, Nakışbendiye Tarikatlarının kurucularına, tarikatların özelliklerine değinmiştir. Son olarak, Mahtumkulu’nun divanında bu iki tarikat büyüğünün adlarının nasıl kullanıldığıyla ilgili şairden örnekler getirilmiştir.
Bu çalışmalardan başka bazı yerel dergi ve gazetelerde bazı aydınlar, üniversite öğrencileri tarafından Mahtumkulu’nun bazı şiirleriyle birlikte; şairin hayatı, düşünceleri, edebî üslubu, şiirlerinin toplumdaki etkisi vs. hakkında kısa yazılar yayımlanmaktadır. Zamanın el vermediğini dikkate alarak yayımlanan tüm dergi ve gazeteleri gözden geçirmek mümkün olmamıştır. Burada sadece örnek olarak Afganistan Türkmenleri Kültürel Derneği tarafından yayımlanmakta olan şimdi yayımına ara verilen Güneş Derigisi’nin 2014 yılında Mahtumkulu’nun 291. yıldönümüne yönelik basılan özel sayısını gözden geçirmek isteriz. Üç ay arayla basılan 57 ve 58 sayıları bir arada yayımlanan Güneş Derginin bu sayısı Mahtumkulu’na özel olarak ayrılmıştır. Dergisinin bu sayılarında Mahtumkulu ile ilgili bazı yerli ve yabancı aydınların makaleleri, kısa yazıların yansıra Firaki hakkında bazı Afganistan ve İran Türkmen şairlerinin şiirleri mevcuttur.
Bu çalışmalara ek olarak büyük Türkmen şairi Mamtumkulu’nun şiirlerinin toplamının basılmasıdır. Bu bağlamda, ilk defa Afganistan’da Mahtumkulu’nun şiirleri 1986 yılında “Mahtumkulu Firaki’nin Şiirler Toplumu” başlığı altında merhum Türkmen gazetecisi Shah Mohammad YAZMAZ tarafından Arap harflerine dayalı olarak yayıma hazırlanmış Kavimler ve Kabileler Bakanlığı’na bağlı Kardeş Milletler dergisinin gözetimi altında Kabil şehrinde basılmıştır. İlk baskısı 3000 adet basılan bu kitap, şairin toplam 417 şiirini içererek 772 sayfadan oluşmuştur. Kitabın girişinde şairin şiirlerinin konuları hakkında genel bilgiler Farsça ve Türkmence ile verilmiş, ardından Mahtumkulu’nun kısa hayatı anlatılarak şiirlerin sıralaması Torgul Diydiler şiiri ile başlayıp şondadır şiiri ile de son bulmaktadır (Rahmanyar, 1392: 24-25).
Mahtumkulu’nun şiirlerinin ikinci baskısı “Mahtumkulu Firaki’nin Kamil Divanı” adıyla Türkmen Gazetecisi merhum Abdul Majid TURAN tarafından hazırlanmış 2002 yılında Pakistan’da Mahtumkulu Firaki Derneği’nin yardımı ile 1000 adet basılmıştır. 808 sayfada şairin 478 tane şiirini barındıran bu kitap; giriş, şairin şiirleri ve şaire bağışlanıp yazılan 8 tane şiir olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır (Rahmanyar, 1392: 26-27). Kitabın girişinde Mahtumkulu’nun şiirinin özellikleri beyan edildikten sonra şairin hayatı hakkında kısa bilgi verilmiştir. Bu kitap, daha önce YAZMAZ’ın yayıma hazırladığı kitapta bulunmayan birkaç şiiri barındırmaktadır.
Şairin şiirlerinin üçüncü baskısı “Azade Mard Şair Mahtumkulu Firaki” adıyla araştırmacı Abdullah Kargar tarafından yayına hazırlanmıştır. Şairin az sayıdaki şiirini içeren bu kitapta zaman zaman şiirlerin açıklamaları da bulunmaktadır. Toplam 100 sayfadan oluşan bu kitap, 1383 (2004) yılında 1000 adet basılmıştır.
3. 2. Mahtumkulu Hakkında Basılan Kitaplar:
Afganistan’da Mahtumkulu ile ilgili fazla bilimsel çalışma olmadığı gibi şairin hayatı, eserleri, edebî kimliği hakkında fazla basılan kitap da mevcut değildir. Ancak Balkh Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mohammad Saleh RASEKH YILDIRIM’ın Fars dilinde yazdığı “Türkmenlerin Tarihi ve Kültürü” adlı kitabında Mahtumkulu’nun hayatı ve şiirleri hakkında kısa bilgi bulunmaktadır. Bunun yansıra Afganistan Türkmenlerinin şairi ve yazarı merhum Abdul Majid TURAN’ın “Gönüller Sedası 1” adlı kitabında Türkmen şairi Mahtumkulu’nun hayatı ve şiirleri ile ilgili kısa bilgi verilmiştir.
Mahtumkulu’nun hayatı ve düşüncelerini anlatan özel bir kitap, 2013 yılında Türkmen gazetecisi Mohammad Âlim RAHMANYAR tarafından “Kalem ve Düşünce” adıyla basılmıştır. Bu kitap, 2014 yılında TÜRKSOY tarafından ilan edilen Mahtumkulu Firaki Yılı çerçevesinde Ankara ve Kayseri’de ulu Türkmen şairin doğumunun 290. yıldönümüne ithaf edilen etkinlikler ile ilgili hazırlanmıştır (Rahmanyar, 2013: 2-3). Kitap, üç bölümden oluşmuştur. İlk bölümde, “Mahtumkulu Düşünürlerin Dilinden” adlı başlığı altında şairin düşünceleri hakkında Nazım Hikmet, Noçınko, A. Vamberi, Biretlis, Bartold, Aliksander Hodzo, Mati Kösayev, Resul Gamzatov, Berdi Kerbabayov gibi bilginlerin yansıra Türkmen klasik şairi Molla Nefes gibi birkaç düşünürün fikirlerine yer verilmiştir. İkinci bölümde, Mahtumkulu’nun bazı şiirlerinin Farsça Tercümesi bulunmaktadır. Kitabın son bölümünü oluşturan üçüncü bölümünde ise birkaç Afganistan Türkmen şairinin Mahtumkulu hakkında yazdığı şiirler mevuttur.
3. 3. Mahtumkulu Hakkında Yazılan Şiirler
Çağdaş Türkmen Edebiyatı 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Mahtumkulu’nun verdiği şiirlerle birlikte en parlak dönemini yaşamıştır. Mahtumkulu’nun şiirleri, halkın konuşma dilini bir yazı dili, kültür ve medeniyet dili seviyesine getirmiştir. Diğer yandan onun temelini koyduğu bu üslup, kendisinden sonraki şairler için bir yöntem, kılavuz olarak bilinmiş, onlar tarafından benimsenmiştir. Ayrıca 19. yüzyıl Türkmen şairlerinin şiirlerine bakıldığında Mahtumkulu’nun etkisini net bir şekilde görmek mümkündür (Rasekh Yildirim, 2015: 166-167). Bu etki gittikçe güçlenerek günümüz Türkmen şairlerinin şiirlerinde de gücünü korumaktadır. Özellikle Afganistan Türkmen şairleri Mahtumkulu’nu kendilerine üstat, önder kabul ederek onun üslubu, düşüncesi, edebî yolunu devam ettirmektedir. Burada birkaç Afganistan Türkmen şairinin Mahtumkulu ile ilgili şiirlerinden bazı örnekleri şu şekilde göstermek isteriz:
Afganistan Türkmenlerinin güçlü şairi Abdul Rahim Oraz’ın “Mahtumkulu’nun Bağı” adlı şiirinde büyük Türkmen şairi Mahtumkulu hakkında yazan şiirlerinden bazı örnekler:
“Mahtumkulu’nun eken ilginç bağının,
Hiç bitmeyen türlü meyvesin görün.
Saygıyla bak onun meyvesi tatlı,
Düşmenlerse onun acısını görün.” (Oraz, 1393: 67)
Afganistan Türkmenlerinin bir diğer güçlü şairi Şiir Muhammed Yengiş’tir. Şairin “Firaki” adlı şiirlerinde Mahtumkulu ile ilgili bazı beyitleri şu şekildedir:
“Dünyada şöhretli Türkmen şairi,
Dilinden anlamlar saçan Firaki.
Akılı düşünceli bilginlerin bir tanesi,
Hazineler bırakıp giden Firaki.” (Yengiş 1393: 72)
Ak Murad Ökte Afganistan Türkmenlerinin saygıdeğer şairlerinden olup “Mahtumkulu” adlı şiirinden Mahtumkulu hakkındaki düşüncesi şu şekildedir:
“Mahtumkulu Türkistan’a ulu şan,
Şerefinden buldu şanlı Türkistan.
Yeni ruhu bulur her okuyan insan,
Divanıdır taravetli Bostan.” (Öktte, ----: 15)
Mahtumkulu hakkında şiir yazan bir diğer Türkmen şairi Abdul Kadir Sönmez’dir. O, “Mahtumkulu’nun Şiiri” adlı şiirinde Mahtumkulu hakkındaki beyitlerinden bazıları şu şekildedir:
“Firaki’nin şiirlerinin fazlından,
Türkmenlerin edebiyatı diridir.
Ayan olmuş ilham sırrı Firaki’ya,
Sözlerinden eylemiş sayısız tatlıyı.” (Sönmez, ---: 89)
Muhammed Geldi Dertli “Mahtumkulu” adlı şiirinde Mahtumkulu hakkında kullandığı bazı ifadeler şu şekildedir:
“İlim arayıp Hint ve Kabil’e koştun,
Âlim olup Amu gibi dolup taştın.
Edebiyat bağını Türkmen’e açtın,
Mahtumkulu! Adın cihanda diri.” (Dertli, ---: 122)
Mahtumkulu hakkında şiir yazan bir diğer Türkmen şairi Muhammed Murat Oya’dır. Onun “Mahtumkulu’ya Merhaba” adlı şiirinden bazı satırlar şu şekildedir:
“Türkmenlerin dilini edepte süsleyen,
Âlim şair Mahtumkulu’ya merhaba.
Türkmen Dilinde şiir söylemeyi başlayan,
Âlim şair Mahtumkulu’ya merhaba.” (Oya, ---: 131)
Mahtumkulu hakkında şiir yazan Afganistan Türkmen şairlerinden bir diğeri Muhammed Emin Sadık’tır. O, “Mahtumkulu” adlı şiirinde büyük şair Mahtumkulu hakkında şu fikirleri bildirmiştir:
“Mahtumkulu Türkmenlere büyük şan,
Edebiyat cihanına ol sultan.
Türkmenlerin kültürüne şan vermiş,
O’dur Türkmen Dilinde şiir başlayan.” (Sadık, ---: 133)
Afganistan Türkmenlerinin bir diğer güçlü şairi Abdul Majid İşçi’dir. Onun, “Firaki” adlı şiirinden büyük şair Mahtumkulu ile ilgili yazdığı satırlarının bazıları şu şekildedir:
“Yola düşüp Hindistan’ı dolanıp,
Türkistan yolunu kat etmiş Firaki.
Tanrı medet vermiş Şir Gazı varıp,
Cehalet köşkünü ateşe vermiş Firaki.” (İşçi, 1378: 20)
Mahtumkulu hakkında şiir yazan bir diğer güçlü Türkmen şairi Hocanepes Musaid’dir. Onun, “Büyük Üstadım” adlı şiirinden Mahtumkulu ile ilgili yazdığı satırlarından bazıları şu şekildedir:
“Su verip beslemiş edep bağını,
Meyveye hazırlayan Mahtumkulu’dur.
Çabalayıp sabah ve akşam şiir dallarını,
İllere yetiren Mahtumkulu’dur.” (Musaid, 1392: 79)
Mohammad Safar Nazar Amani Afganistan Türkmeni genç, yetenekli şairlerinden bir tanesidir. O, “Söz Üstadı” adlı şiirinde Mahtumkulu hakkında şu dizeleri dile getirmiştir:
“Hafız yaradan olsa eğer kala Dari’de,
Türki’de büyük dağ ve tepe sen yatarmışsın.
Söz yazmada yolunu takip edecek Amani,
Bu fende bana yol ve mahal sen yaratmışsın.” (Amani, 1392: 81)
Bunlardan başka da birkaç Afganistan Türkmen şairi Mahtumkulu hakkında şiir yazmış kendi düşüncelerini beyan etmişlerdir. Çalışmanın kısıtlı tutulması için tüm şairlerin Mahtumkulu ile ilgili fikirlerini, düşüncelerini ve duygularını anlatabilmek mümkün olmamıştır. Bu sebepten dolayı konuyla ilgili bazı şairlerin şiirlerini anlatmak mecburiyetinde kaldık.
Sonuç
Türkmen milli şairi Mahtumkulu, asırlar boyu Afganistan’da yaşayan Türkmenlerin arasından önemli yere sahiptir. Ülkede uzun süre devam eden başta siyasi istikrarsızlık olmak üzere diğer kötü durumlar, bölge halkının ayrıca Türkmenlerin hayatında derin yaralar bırakmıştır. Bu durum, tüm alanları etkilemesiyle beraber en çok eğitim sektörünü ciddi manada etkilemiş, ülkede bulunan Türkmenlerin çoğunun eğitimden mahrum kalmasına neden olmuştur.
Önce de ifade edildiği gibi kötü şartlar altında yaşamakta olan Türkmenler için kendi tarihi, edebiyatı, kültürü, gelenek görenekleri, milli şahsiyetleri, şairleri vs. hakkında araştırma yapmak pek mümkün olmamıştır. Yapılan çalışmalar sınırlı olup Afganistan Türkmenlerinin tüm boyutlarını yansıtabilecek şekilde değildir. Ayrıca Türkmen milli şairi Mahtumkulu ile ilgili yeterli çalışma yapılmamıştır. Ama yine de Türkmen halkının, milli şairi Mahtumkulu’nun şiirlerinin çoğu beyitini ezbere bilmesi onu ne kadar sevdiğinin ve ona ne kadar hürmetle baktığının göstergesidir. Şimdiye kadar Afganistan’da Mahtumkulu ile ilgili yapılan çalışmalar, birkaç bilimsel makale, dergi ve gazetelerde bulunan kısa yazılar, şairin basılan divanı, hakkında yazılan şiirler, hakkında basılan sayılı kitap ve kitap bölümleri ile sınırlı tutulmaktadır.
Amani, M., (1392). Söz Üstadı. (Yayına Hazılayan: M. A. Rahmanyar), Kalem ve Düşünce, s. 81. Mezar-i-Şerif: Dostan Yayınları.
Garriyev, B.A., (1975). Magtımgulı, Aşgabat: İlim Neşriyatı.
Farzad, A., (2016). Firaki’nin İrfanı Konudaki Şiirlerine Kısa Bir Bakış. Jawzjanan Dergisi, Sayı: 17, s. 130-147.
Firaki, Mahtumkulu, (1986). Mahtumkulu Firaki’nin Şiirler Toplumu. (Yayına Hazırlayan: Shah Mohammad Yazmaz), Kabil: Kvimler ve Kabileler Bakanlığı Neşerat ve Kültür İşleri Başkanlığı Yayınları.
Firaki, Mahtumkulu, (2002). Mahtumkulu Firaki’nin Kamil Divanı. (Yayına Hazırlayan:
Abdul Majid Turan), Lahur: Millet Yayınları.
Firaki, Mahtumkulu, (2004).Azade Mard Şair Mahtumkulu Firaki. (Yayına Hazırlayan: Abdullah Kargar), Peşaver: Al Azhar Yayınları.
Firaki, M., (2013). Mahtumkulu Bütün Eserleri. (Yayına Hazırlayan: A. Aşirov), (T. Aktaranlar: A. D. Abdulrahman Güzel, Trans.) Ankara: Türkmenista Milli Elyazmalar Enstitüsü Yayınları.
İşçi, A. M., (1378). Mahajir Goşlar. Gurgan: Mahtumkulu Firaki Kültürel Derneği Yayınları.
Mahmoodi, H., (2021). Firaki'nin Ferdi Anlatım Tarzı Özelliklerine Kısa Bir Bakış. Jawzjanan Dergisi, Sayı: 29, s. 149-158
Musaid, H., (1392). Büyük Üstadım. (Yayına Hazılayan: M. A. Rahmanyar), Kalem ve Düşünce, s. 79. Mezar-i-Şerif: Dostan.
Oraz, A., (1393). Mahtumkulu'nun Bağı. Güneş Dergisi, Sayı: 57 ve 58, s. 67.
Rahmanyar, M. A., (1392). Kalem ve Düşünce. Mezar-i-Şerif: Dostan Yayınarı.
Rasekh Yildirim, M. S., (2015). Türkmenlerin Tarihi ve Kültürü. Mezar-i-Şerif: Suratgar Yayınları.
Rashid, A., (2021). Firaki'nin Şiirlerinde Yeseviye ve Nakışbendiye Tarikatlarının Yeri. Jawzjanan Dergisi, Sayı: 29, s. 169-179.
Sarıyev, B., (2017). Türkmen Türkçesi ve Kültürü Üzerine Makaleler, (Yayına Hazırlayanlar: Emrah Yılmaz-Tüğba Yılmaz), Ankara: Akçağ Yayınları.
Yaver, M. B., (2021). Bugünkü Afganistan'da Türkmen Türkçesinin Durumu. Varlık Dergisi, Sayı: 2021: 24 (2), s. 83-85.
Yengiş, Ş., (1393). Firaki. Güneş Dergisi, Sayı: 57 ve 58, s.72.
[1] Bu makale, Afganistan’ın 2021 yılında yeniden Taliban’ın eline geçmesinden önceki durumu esas alınmıştır.