HaftanınÇok Okunanları
COŞKUN HALiLOĞLU 1
KEMAL BOZOK 2
HİDAYET ORUÇOV 3
Kardeş Kalemler 4
Emrah Yılmaz 5
BAYAN AKMATOV 6
MARUFJON YOLDAŞEV 7
XIX. yüzyıl sonu ile XX. yüzyıl başlarında Tatar halkı arasında aydınlanma hareketinin gelişimi üzerinde güçlü bir etkiye sahip olan isimlerden biri, İsmail Gaspıralı (1851-1914) idi. Kırım-Tatar mirzalarından olan ve Rusya ile Türkiye'de eğitim alan bu şahıs, 1883-1914 yılları arasında Bahçesaray'da Tercüman adlı gazeteyi yayınladı. 1905 Devrimi'nden önce, İdil Boyu Tatarlarında gazete yayımlamak yasak olduğundan, Tercüman gazetesi bu bölgede oldukça yaygın bir şekilde okundu ve derin izler bıraktı. Tercüman’ın sayfalarında İdil Boyu Tatarlarının hayatı da yansıma buldu. Ancak ne yazık ki bu konu henüz araştırılmamıştır. Gazetesi ve kendi kitapları aracılığıyla İsmail Gaspıralı, eğitim sisteminde yaşanan yenileşmeyi tüm Türk dünyasına yaydı. Onun bu çabaları boşa çıkmadı ve XIX. yüzyılın son on yılında Tatar medreselerinde Ceditçilik hareketi güçlendi.
1905-1907 Devrimi sonucunda İdil Boyu Tatarlarının kendi matbaası ortaya çıkar. Bundan sonraki dönemde artık Tercüman ve onun editörüne olan ilgi de azalır. Fakat o dönemin Tatar aydınlarının gönlünde ona karşı derin bir saygı hissi yaşamaya devam eder. Bunun bir örneği, Fatih Emirhan'ın İsmail Gaspıralı’nın ölümü üzerine yazdığı hatıralarıdır.[1]
1920’li yıllardan geçmiş kültürel miras üzerine kaba sosyalizm değerlendirmelerinin hâkim olduğu dönemde İsmail Gaspıralı’nın kimliğine olan tutumlar olumsuzdu. Onun hakkındaki pantürkist, panislamist gibi suçlamalar, 1990’lı yıllara kadarki bilimsel ve bilimsel-popüler literatürde, ders kitaplarında hüküm sürdü.
Nihayet, son yıllarda devam eden reform hareketinin etkisi edebiyat bilime de nüfuz etmeye başladı. Onun şifalı rüzgârları sayesinde kültürel mirasımıza ve aynı zamanda İ. Gaspıralı şahısına da karşı tutum da değişti. Bunun ilk örneği, yazar L. Klimovich’un 1987 yılında Zvezda Vostoka (Doğu Yıldızı) dergisinin 8. sayısında yayınladığı Na slujbe prosvetşeniya O pervoj türkoyazıçnoy gazete «Tarjiman» i yeyo izdatele I. Gasprinskom (Aydınlanma Hizmetinde. Türkçe İlk Gazete Tercüman ve Onun Yayıncısı İ. Gaspıralı Hakkında) adlı makalesidir. Yazar, İsmail Gaspıralı'nın çalışmaları objektif ve ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmiştir. L. Klimovich’in İ. Gaspıralı hakkındaki olumlu fikirlerini Tatar edebiyatçılarının yazılarına dayanarak kaleme alması da dikkat çekicidir.
Fatih Emirhan'ın (1886-1924) 75 yıl önce İ. Gaspıralı’yla ilgili düşüncelerini yansıttığı makalesi de Zvezda Vostoka’da yayınlanan söz konusu materyale benzerdir. Sovyet döneminde bu anı yazısını Tatar yazarının eserleri serisine dâhil etmek imkânsızdı, şimdi ise böyle bir fırsat ortaya çıktı. Makale Fatih Emirhan’ın hayatını ve sanatını öğrenmek için değerli bir kaynaktır. Zira orada büyük yazarın dünyaya bakış açısının şekillenmesine neden olan sebepler de yer almaktadır.
Marsel’ Ehmetcanov
[1]Olug Milletçê Turında Kêçkêne bêr Hatire. – Aŋ jurnalı, 1914, № 18, s. 332 - 333.