Dil ve Tercüme 22. Yılın Yayını (Genel 144. Sayı)
Sincan Uygur Özerk Bölgesel Yönetimi
Sosyal Bilimler Akademisi Dil İnceleme ve Araştırma Enstitüsü, Urumçi 830011
Fayda sağlayan bir eğitimci, meşhur dilci, edebi tercüman ve önder bir yayıncı olan İbrahim Mutii, 1 Haziran 1920 tarihinde Turfan şehrinde zanaatkâr (terzi) bir ailede dünyaya geldi. 1928 yılına kadar aile terbiyesiyle yetişti. Babası dünyadan göçtükten sonra ağabeyinin yardımıyla 1925 yılına kadar Urumçi Tatarlar Okulunda okudu. 1935 yılında hükümet bursu ile Sovyetler Birliği içinde olan Taşkent Orta Asya Devlet Üniversitesi İdari Hukuk Fakültesinde eğitim gördü. Bu okulda bir yandan Özbek, Rus dillerini ve genel bilimleri sistemli bir şekilde öğrenirken diğer yandan da S. Y. Malof[1] (Сергей Ефимович Малов - Sergey Yefimoviç Malov) gibi Sovyet Türkologlarının Türk dillerine, özellikle de Eski Uygur Türkçesine ait eserleri ile tanışarak kendisinin sonraki yıllarda vereceği hizmet ve bilimsel araştırmalarına sağlam ve titiz bir temel attı.
İbrahim Mutii, 1937 yılında Taşkent’teki öğrenimini başarıyla tamamlayarak vatanına döndükten sonra Urumçi’deki Sincan Eyalet Hükümetine ait öğretmen okulunda dil ve edebiyat öğretmeni oldu. Onun girişimiyle bu okulda dil ve edebiyat, eğitim bilimleri alanlarında ilk olarak lise denginde ve bu iki noktada sınıf oluşturuldu. İbrahim Mutii, bu iki sınıftaki öğrencilere dil ve pedagoji dersleri verdi. Aynı dönemde Sincan’ın milli eğitiminde pedagoji bilimi olmadığı için İbrahim Mutii, eski Çekoslovakya’nın meşhur A. Kamonski’nin “Pedagoji” adlı eserini Rusçadan Uygur Türkçesine tercüme ettikten sonra bu eseri öğrenciler ile ders kitabı olarak işledi. Böyle yaparak da Sincan’ın yeni dönem eğitiminin gelişmesine gerekli katkıyı sağladı.
İbrahim Mutii, eğitim cephesinde canla başla çalışırken 1940 yılının Haziran ayında Şen Şi Sey hükümeti tarafından tutuklanarak hapse atıldı. Bir zaman sonra İbrahim Mutii’ye hükümet kurumları tarafından Sincan Bekçi ve Zabitler (subaylar) Okulu idaresindeki tercümanlar sınıfına dil dersi vermesi emredildi. O, gözaltında olsa da gerçek bir ihtiyaç olan eğitim vermeyi bilimsel araştırmayla birleştirerek “Uygur Dili Morfolojisi”, “Uygur Dili Sentaksı (Sözdizimi)”, “Uygur Dili Edebiyat Kuralları”, “Uygur Dilinin Basit İmla Kuralları” adlı ders kitaplarını hazırladı. Bu kitaplar 1948 yılında çivi matbaada basılarak Sincan’daki her seviyeden okulda, yayın, haber vb. kurumlarda kullanılması nedeniyle faydalı materyaller olarak görüldü.
İbrahim Mutii, 1945 yılında hapishaneden çıktıktan sonra eski Sincan Üniversitesinde önce mesleki sınıfın müdürü sonra da üniversitenin rektör yardımcısı oldu. O, eğitim ile bilimsel araştırmayı denk tutarak Türk lehçelerine ait birçok makale yayımladı. 1949 yılında Çince yayımlanan “Zaman Dergisi”nde onun “Türk Dillerinin Kısaca Tarihi” başlıklı makalesi yayınlandı. Makalenin başına bir düzen verilerek bilimsel önemi ve yazarın Türkoloji sahasındaki yeri belli oldu. İbrahim Mutii, Sincan barış yolu ile serbest kalarak Çin Halk Cumhuriyeti kurulduktan sonra hayatına yeni bir sayfa açtı ve 1950 yılından 1953 yılına kadar Merkezi Milli İşler Komitesinde danışman oldu. 1953 yılından 1960 yılına kadar Merkezi Milletler Yayınevinin Uygur Yazı İşleri Bölümünde müdür olarak çalıştı. Bu süreçte Mav Zédun[2]’un (Mao Zedung) eserlerini tercüme etme, yazma ve yayımlama hizmetini önemli bir iş olarak gördü. Hizmetin gerekli olduğunu göz önünde tutarak Uygur Türkçesindeki yeni söz ve terimleri kalıplaştırma, tercüme ustalığı, yazı yazma yöntemi gibi alanlarda araştırmalar yaptı. Araştırma sonuçlarını hizmeti doğrultusunda uygulayarak, aynı zamanda onu bakış açısına götürerek Uygur dilciliğinin, tercüme biliminin ve yeni dönem Uygur yayıncılığının hızlı yükselişine gerekli katkıyı sağladı. İbrahim Mutii, Çin hanedanı Çyen Luhan döneminde şehirde topluca hazırlanan “Beş Dilli Mançuca Sözlük[3]” ü yayımlamak için baştan sona uğraştı. Yurdumuzdaki bütün halkların ortak medeniyet mirası olan bu büyük sözlük, Çin, “Zangzu[4]” ve Altay dilleri sisteminden ibaret olup birbirine benzemeyen iki dil sistemine ait olan Mançuca, Tibetçe, Moğolca, Çince ve Uygur Türkçesinin mukayesesi şeklinde hazırlandı. Sözlüğe her alandan 18 bin sözcük eklendi. Sözlükteki Uygur Türkçesi ve medeniyetine ait olan anlamlar bolca vardı, hem de çok kıymetliydi. Sözlüğün yayımlanması nedeniyle yurdumuzun mukayeseli dilcilik sahasında güzel bir başlangıcı oldu.
Ne yazık ki, İbrahim Mutii’nin bilimsel hayatı altın devrine girdiği sıralarda “solcu” zihniyetin baltalayıcılığıyla karşı karşıya gelerek 1960 yılından 1972 yılına kadar 12 yıl hapishanede haksız yere yattı. Hapishaneden çıktıktan sonra aynı dönemdeki Sincan Uygur Özerk Bölgesi Devrim Komitesi, İbrahim Mutii’yi hizmet vermesi için Bayangolin[5] Moğol Özerk Bölgesel Siyasi Meclisine yerleştirdi. İbrahim Mutii’ye yapışan kötü ithamlar 1975 yılının ilkbaharında temizlenerek şöhreti tam olarak aslına döndürüldü. O, burada “İslam Dini Hakkında Kıssa”, “Köy Ekonomisi Makineleri Kılavuzu”, “Yunan Efsaneleri” gibi eserleri Çinceden Uygur Türkçesine tercüme etti. (Bu eserler sonra açık bir şekilde yayımlanarak çoğaltıldı.)
1978 yılında gözde ve evrensel nadir eserler olan “Divânü Lugâti’t – Türk” ve “Kutadgu Bilig”i çağdaş Uygur Türkçesine ve Çinceye tercüme ederek yayıma hazırlama konusu ile memleketi ilgilendiren felsefe ve toplum bilimsel araştırma planına resmi bir şekilde dâhil oldu ve bunlar da oluşum aşamasındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi Toplum Bilimleri Akademisinin önemli bir araştırma türüne dönüştü. Tam da işte bu vakitte İbrahim Mutii’nin görev yeri akademinin dil araştırma enstitüsüne kaydırıldı. O “Divan”ı çağdaş Uygur Türkçesinde yayıma hazırlamak için başından sonuna kadar var gücüyle uğraşarak üç ciltlik bu büyük eserin sorumlu yazarlığını üstlendi. Divan’ı çalışırken İbrahim Mutii’nin ortaya koyduğu Divan’ın tercümesi ve transkripsiyon alfabesine ait 15 maddelik ilkesine tam olarak uyuldu. Kültürel ebedi mirasa ve bitmez tükenmez bir zenginliğe sahip olan “Divânü Lugâti’t – Türk” ün birinci cildi 1981 yılında, ikinci cildi 1983 yılında, üçüncü cildi 1984 yılında Sincan Halk Yayınevi tarafından yayımlanarak geniş okuyucu kitlesi ile buluştu. Böylelikle de bilim sahasındaki büyük bir boşluk doldurulmuş oldu.
Divan’ı tercüme etme ve yayıma hazırlama süreci aslında “Divan”ı öğrenme, hakkında araştırma yapma ve canlı dilini inceleme süreciydi. Âlim Mirsultan Osmanov ile birlikte Kaşgar şehrinde özel araştırma yaparak Toqquzaq Nahiyesi Opal yazısındaki “Hazreti Mollam” mezarı ve başka tarihi yerleri detaylı bir şekilde gözden geçirdi. Ak saçlı ulemalar, aydınlar ve ilgili kişileri ziyaret ederek durumlar hakkında bilgi aldı ve materyal topladı. Etraflı inceleme ve araştırma yapmasının sonucunda 1984 yılında Mirsultan Osmanov ile birlikte “Mahmud Kaşgari’nin Yurdu, Hayatı ve Mezarı Hakkında” başlıklı bilimsel makalesini yayınladı. Makalede, Kaşgar Opal’deki “Hazreti Mollam” mezarının büyük Uygur âlimi Mahmud Kaşgari’nin mezarı olduğu, Mahmud Kaşgari’nin Olpal’in Azık köyünde doğduğu, ilköğrenimini Opal’de, yükseköğrenimini Kaşgar’daki medresede aldığı, Divan’ın yazıldığı çağlarda 60’lı yaşlarda olduğu, Bağdat’tan döndükten sonra ana yurdu olan Opal’de 8 yıl müderrislik yapıp 97 yaşında vefat ettiği gibi bilgiler tarihi gerçekler ile aydınlatıldı. Söz konusu makale Sovyetler Birliği döneminde Rusçaya tercüme edilerek Bakü’de yayınlanan Sovyet Türkolojisi Dergisi’nin 1987 yılındaki 3. sayısında yayınlandı. Kazakistan Bilimler Akademisi tarafından Almatı’da yayınlanan “Uygur Dili Hakkında Araştırmalar” adında süresiz dergi de bu makaleyi aynı şekilde bastı ve aynı zamanda makaleye detaylı bir yazı ilavesi yaptı.
İbrahim Mutii, Divan’ı yayıma hazırlamanın yanında, “Memleketimizdeki Türk Dilleri ve Bunlar Hakkındaki Bilimsel Araştırma”, “Türk Dilleri Araştırmasında Karşımızda Duran Görevler”, “Türk Dilleri Divanı’nda Asıl Yapılan Edebi Dil ve Hakaniye Dili Hakkında”, “Türk Dilleri Divanı ve Onun Yazarı Mahmud Kaşgari”, “Mahmud Kaşgari Romanının Yayımlanışı Münasebeti İle”, “Çağatay Edebi Dilinin Uygur Edebi Dilinin Yükselişindeki Yeri”, “Uygur Halkı İle Çin Halkı Arasındaki Medeniyet Alışverişine Büyük Katkı Sağlayan Meşhur Tercüman Sinku Séli Tutung”, “Kadim İpek Yolunun Orta Asya Bölgesindeki 3 Önemli Millet ve Onların Dili”, “Kadim Kuçalı Meşhur Tercüman Kumaraciva Hakkında”, “Batı’daki Milletlerin Dilini Doğru Telaffuz Etmeli”, “Tarim Bostanlığındaki (Havza) Birkaç Kadim Şehrin Etimolojisi”, “Şiir Dili Hakkında” gibi 30’dan fazla bilimsel makale yazarak dergilerde yayınladı ve muhakeme toplantılarında okudu.
İbrahim Mutii 1984 yılının Nisan ayında Amerika’nın Harvard Üniversitesinde düzenlenen “İslam Dininin Çin’e Yayılışı” konusundaki uluslararası bilimsel muhakeme toplantısında “Uygurların İslam Dinine Yeni Girdiği Zamandaki İslam Medreseleri” başlıklı makalesini okudu. Makalede İslam dininin üst düzey vasfının haricinde, belki bir çeşit yeni hayat şekli vasfında, aynı dönem Uygurlarının siyasi, iktisadi ve medeni hayatının bütün sahalarına sinip yerleşerek, eski Uygur medeniyetinin miraslarını İslamiyet ruhunda barındırdığı, onu İslamiyet etkisine soktuğu, bu süreçte İslam eğitiminin, özellikle İslam medreselerinin büyük bir rol oynadığı tarihi gerçeklik ile bilimsel teorisinin birliğinde beyan edildi. Bu makale İngilizceye tercüme edilerek muhakeme toplantısının bilimsel makaleleri arasına girdi. Makalenin aslı 1990 yılında Bulak Dergisi’nin 3. sayısında yayınlandı.
İbrahim Mutii, yine “Irk Bitig” gibi birçok kadim eseri Çağdaş Uygur Türkçesine tercüme etti. “Maytri Simit[6]”e (Maitrisimit) benzer nadir mirasların da Çağdaş Uygur Türkçesindeki çözümünün sorumlu yazarlığını yaptı. “Eski Uygur Yazısı ve Eski Belgelere Mukaddeme” (Çince) gibi kitaplara önsöz yazdı. Genç ve orta yaşlı araştırmacılara Eski Uygur Türkçesi ve yazısı hakkında ders vererek dilciler birliğinin büyümesine katkı sağladı. 1990 yılında Merkezi Milletler Yayınevi tarafından “İbrahim Mutii Bilimsel Makaleleri” isimli bir kitap yayımlanarak âlimin 70 yaşına eriştiği ve 42 yıllık bilimsel faaliyetinin olduğu tescillendi.
İbrahim Mutii, 1980 yılının Ocak ayından 1984 yılının Mart ayına kadar Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Sosyal Bilimler Akademisi Dil ve Araştırma Üniversitesinin rektör yardımcılığı görevini yürüttü. 1983 yılı sonbaharında, filoloji alanında yüksek bilimsel araştırmacı ünvanına erişti. İbrahim Mutii, 1984 yılında özerk bölgesi yönetimince ikinci dereceli ve teknik donanımlı bir aydın olarak değerli görülmesi nedeniyle Özerk Bölgesel Halk Hükümetinin şeref sertifikasına ve maddi mükâfatına nail oldu.
Özerk Bölgesel Halk Hükümeti, İbrahim Mutii’nin ilim sahasındaki gücünü ve toplum içindeki saygınlığını göz önünde bulundurarak 1990 yılında ona Özerk Bölgesel Halk Hükümeti Danışmanlar Ofisinin danışmanlığını teklif etti. O, Çin Halk Siyasi İstişare Şurası Sincan Uygur Özerk Bölgesi 5., 6., ve 7. komitelerinin üyesi ve daimi komite üyesi, Çin Orta Asya Medeniyeti Araştırma Cemiyetinin yönetim kurulu üyesi, Sincan Dil ve Bilim Cemiyetinin yönetim kurulu üyesi, Çin Folklor Cemiyeti Sincan Şubesinin danışmanı, Sincan Yabancı Ülkeler İle Medeni İlişki Kurma Cemiyetinin komisyon üyesi, Çin Türk Dilleri Araştırma Cemiyetinin müdür yardımcısı, Çin Yer Adları Araştırma Cemiyetinin danışmanı olma gibi bilimsel ve sosyolojik vazifeler yaptı.
İbrahim Mutii 83 yaşına ayak bastığı kutlu günlerde, onun bilimsel hayatını kısaca tanıtmanın, ona, şan ve şeref olarak kalmasının haricinde, en önemlisi de bilim sahasına özellikle dilcilik sahasındaki meslektaşlara büyük bir ilham kaynağı olmasıdır.
ÜNLÜ DİLCİ, TANINMIŞ TOPLUM ERBABI, ARAŞTIRMACI
İBRAHİM MUTİİ EFENDİ VEFAT ETTİ***
Dil ve Tercüme 29. Yıl Yayını (Genel 172. Sayı)
Uygur halkının aydın evladı, eğitim öncüsü, katkı sağlayan toplum erbabı, medeniyet sahamızdaki fedakâr araştırmacı ve ünlü dilci İbrahim Mutii Efendi hastalık sebebiyle tedavi olduğu süreçte tedaviden sonuç alamadı. 13.01.2010 tarihinde saat 16.30’da Urumçi’de 90 yaşında vefat etti.
İbrahim Mutii Efendi, 01.05.1920 tarihinde Turfan şehrinde dünyaya geldi. 1928 yılından 1935 yılına kadar Urumçi Tatarlar Mektebinde, 1935 yılından 1937 yılına kadar Sovyetler Birliği Taşkent Orta Asya Üniversitesinin Uluslararası Hukuk Bölümünde okudu. 1937 yılından 1940 yılına kadar Sincan Eyalet Öğretmen Okulunda dil ve edebiyat öğretmeni olarak görev yaptı. Bir zaman sonra Milliyetçi Çin Partisi kurum ve birimlerinin denetlemesini yapmakla meşgul oldu. Altay Neşriyatının başkan yardımcısı, Sincan Muafız ve Subaylar Okulu tercüman yetiştirme kursunun öğretmeni, Sincan Enstitüsünün müdür yardımcısı ve Sincan Dil Okulunun müdürü olarak da görev yaptı. Ayrıca habercilik ve muhabirlik vb. yetiştirme hizmetiyle de meşgul oldu. 1949 yılı Sincan’ın sakinlik ve barış ile gerçeğe geçiş hareketine katıldı. 1950 yılından 1953 yılına kadar Merkezi Milletler İşleri Komitesinin danışmanı ve ofis müdür yardımcı, 1953 yılından 1960 yılına kadar Merkezi Milletler Neşriyatı Uygur Tahrir Bölümünün müdürü olarak çalıştı. 1972 yılından 1978 yılına kadar Bayangolin[7] bölgesine ait siyasi mecliste ve 1978 yılından 1980 yılına kadar Sincan Uygur Özerk Bölgesi Milletler Dil ve Yazı Komitesinde görev aldı. 1980 yılından 1984 yılına kadar Sincan Sosyal Bilimler Akademisi Dil İnceleme ve Araştırma Enstitüsünün müdür yardımcılığı görevini yürüttü. Sonra bu enstitünün yüksek dereceli araştırmacısı oldu. 1998 yılının Mayıs ayında emekli olarak dinlenmeye çekildi. İbrahim Mutii Efendi, tarzını değiştirerek sağ görüşlülüğe karşı durdu. “Büyük Medeniyet İnkılâbı” zamanlarında adaletsizliğe uğrayarak hatalı bir şekilde sağcı olarak nitelendirildi. Büyük Medeniyet İnkılâbı’ndan sonra kesin olarak aklanıp namı, şan ve şerefi geri iade edildi. Bu düzeltme yapıldıktan sonra Sincan Uygur Özerk Bölgesi Siyasi Danışma Şurasının 4. ve 5. sıra heyetinde, 6. ve 7. sıra daimi heyetinde bulundu. Sincan Uygur Özerk Bölgesi ile ilgili propaganda grubunun başkan yardımcısı, Sincan Azınlık Milletler Folklor Araştırma ve İnceleme Cemiyetinin danışmanı, Çin Azınlık Milletler Dil Bilim Cemiyetinin heyetinde bulunurken Çin Türk Dilleri Araştırma ve İnceleme Cemiyeti ve Sincan Dil Bilim Cemiyetinin müdür yardımcısı gibi toplumsal görevlerde bulundu. 1990 yılından 2008 yılına kadar ardı arkası kesilmeden Sincan Uygur Özerk Bölgesi Halk Hükümetinin danışmanı oldu.
İbrahim Mutii Efendi, hayatı boyunca eğitim, toplumda fen araştırması ve incelemesi ile meşgul olduğu için toplumu yüksek bir otoriteye eriştirdi. Özerklikten daha önce azınlık milletlerin yüksek eğitiminin temelini diriltme ve bu milletlerin aydınlarını eğiterek yetişmesine katkı sağladı. Aynı yıllarda “Uygur Dil Grameri” gibi dört derslik kitap ve birkaç faydalanılabilecek materyalleri derleyerek neşrettirdi. 1948 yılında Sincan’da “Uygur Dilinin İmla Kuralları”nı derleyip Sincan Gazetesi’nde ilan ederek hem günümüzdeki hem de sonraki eğitim-öğretim ve habercilik işlerinde Uygur dilinin imlasını sade ve tek bir hale getirmek için temel attı. 1949 yılı Nanjing’de Çince olarak yayınlanan Devir Dergisi’nde Çin’deki “Türk Dillerinin Kısa Tarihi” gibi makaleleri yayınlayarak memleketimizin Türk dilleri araştırma ve incelemesine katkıda bulundu. İbrahim Mutii Efendi, özerklikten sonra çok büyük gayret göstererek yurdumuzda bulunan azınlık milletlerin medeniyet işlerine büyük katkı sağladı. 1950’li yıllarda Beiling[8]’de Memleket Partisi Kurultayı, Memleket Halk Kurultayı ve siyasi meclis toplantılarının belgelerini tercüme ederek katkı sağladı. Merkezi Milletler Neşriyatını kurmak için hazırlık yapan topluluğun hizmetlerini yaptı ve Merkezi Milletler Neşriyatı kurulduktan sonra Uygur tahrir bölümünün müdürü oldu. “Mao Zédung Seçme Eserleri” nin 1., 2. ve 3. ciltlerinin tercüme edilip yayınlanmasına ve bunlar ile birlikte “Beş Dilli Mançuca Sözlük” ün Uygur Türkçesindeki kısmını düzenleyerek yayınlanmasına öncülük etti. Mao Zédung’nun “Yeni Demokrasi Hakkında”, “Çin İnkılâbı ve Çin Komünist Partisi”, “Yan’an[9] Edebiyat ve Sanat Konferansında Konuşma”, Liu Şaoçi’nin “Komünist Parti Üyelerinin Eğitimi”, Zhou Enlai’nin “Aydınlar Hizmeti Hakkında Konferans” gibi önemli eserlerini Uygur Türkçesine tercüme ederek ve yayımlamaya öncülük edip merkezin siyasetlerinin Sincan’a zamanında ulaştırılmasına katkı sağladı. Güç toplayıp Lu Shun, Go Moro, Ding Ling ve Culibo gibi ünlü yazarların edebi eserlerini Uygur Türkçesine tercüme etti. Bu süreçlerde Uygur Türkçesindeki terimler ve tercüme metodu gibi konular hakkında araştırmalar yaparak Uygur Türkçesindeki haber, bilgi ve habercilik belgeleri gibi belgelerin kalitesini artırmak için çok emek verdi. Düzeltme işleri yoluna girdikten sonra İbrahim Mutii Efendi, sürekli olarak eski Türk dilleri araştırması ve incelemesi ile meşgul oldu ve bu sahada büyük bir başarı elde etti. Sincan Sosyal Bilimler Akademisi, özellikle bu akademinin dil araştırma ve inceleme enstitüsünü kurma işine katıldı ve bu enstitünün kurulması ile birlikte müdür yardımcılığı görevini üstlenerek “Divânü Lugâti’t – Türk” (Türk Dilleri Divanı) adlı eseri çağdaş Uygur Türkçesine tercüme etme ve yayımlama süreçlerinde önderlik etti. Mahmud Kaşgari’nin yurduna ve milletine olan bağlılığını açıklamak boyunca bir dizi gerçekleşmesi istenilen incelemelere öncülük yaptı. Mahmud Kaşgari’nin Kaşgar’a bağlı Opal Uygurlarından olduğunu açıklayarak dünya Türkoloji sahasında karmaşa olan önemli bir meseleyi çözmüş oldu. Bütün halkımızın Mahmud Kaşgari’yi ve Divânü Lugâti’t – Türk’ü tanıması ile milli gurur duygusunun büyümesine büyük bir katkı sağladı. Eski Türk Dili ve Eski Uygur Türkçesi araştırma ve incelemesine dair yazdığı makalelerini yayınladı. Bu yöndeki araştırma ve incelemeyi güçlü bir şekilde daha ileriye götürdü. 1990 ve 2007 yıllarında Merkezi Milletler Neşriyatı tarafından yayınlanan “İbrahim Mutii Bilimsel Makaleleri” ismiyle makaleler toplamı İbrahim Mutii Efendi’nin bize bıraktığı kıymetli miraslarıdır.
İbrahim Mutii Efendi, partinin eğitimiyle büyüyüp yetişerek sürekli gelişen ve ilerleyici bir duruş sergiledi. Partinin Lushyen[10] ve Fangcén siyasetlerini baştan sona himaye ederek ulusal birliği ve toplumsal istikrarı korumaya katkı sağladı. Çalışma ve öğrenme süreçlerinde gayretli bir şekilde çabalayan, hizmet ederken de yine bir o kadar da çalışkan ve ciddi, durmadan ilerleme ruhunda sıkı bir duruş sergiledi. Özerk bölgemizin bilimsel hizmetleri için etkin bir şekilde çalışmalar yaparak katkı sağlayan bir âlim idi. Bunun en güzel örneği, hasta olduğuna bakmaksızın çalışmayı, araştırma ve inceleme yapmayı bırakmayarak sağlam ve titiz bilimsel bir tutum ile bir grup genç araştırmacı yetiştirdi. Emekli olduktan sonra da devamlı olarak devletin büyük işlerine dikkat kesildi. Siyasi işler ile aktif bir şekilde ilgilenerek güzel öneri ve görüşler verdi. Aynı zaman da fen ve medeniyet sahasındaki çeşitli sosyal vazifeleri kendisine görev bilerek özerk bölgemizin; toplumumuza ait sosyal medeniyet işlerinin gelişmesine büyük katkılar sağladı. 2004 yılından başlayarak dergimizin tahrir heyetinin yetkili kişisi vasfında, dergimizin gelişmesi için de etkili öneri ve görüşler vererek bizim hizmetlerimize yardım ederek büyük ilham kaynağı oldu. İbrahim Mutii Efendi, hayattayken, kendisinin bilim ve fen araştırması sahasındaki vermiş olduğu armağanları ile halkın gözünde yüksek bir itibara sahip oldu. Onun yaptığı işler “Çağdaş Çin Dilcileri” (Çince) gibi kitaplarda ve çeşitli gazete ve dergilerde çok defa tanıtıldı (dergimizin 2003 yılındaki 1. sayısında da detaylı tanıtıldı).
İbrahim Mutii Efendi, insanların hürmetine layık olmuş, saygın, onurlu ve yetenekli bir âlim idi. O, bütün ömrünü eski ve yeni (çağdaş) Uygur Türkçesinin araştırması ve incelemesine bağışlayarak yeni dönemdeki Uygur dil ve yazısının sağlam bir şekilde gelişmesi için büyük bir uğraş verdi. Âlim, bize hem öğretmen hem de bir meslektaştı. İbrahim Mutii Efendi’nin vefatı bizi sonsuz bir kaygıya uğrattı. Biz kesin olan bu kaygıyı güce dönüştürerek ve kendi hizmet verdiğimiz yerlerde çalışıp çabalayarak dil ve yazı işlerimizin, bunun gibi felsefe ve sosyal bilimlerde inceleme ve araştırmalarımızın gelişerek ilerlemesi, Sincan’ın yine de daimi olması ve gelişerek çiçeklenmesi için yeni katkı ve armağanlarımızı sunacağız.
Bizler merhumu sonsuza kadar yad edeceğiz!
Sincan Dil ve Tercüme Dergileri Yazı İşleri Uygur Redaksiyon Bölümü
(Hazırlayan ve yazan: Abduzahir Tahir Murad)
[1] Ubryatova, E. İ. (1951). Sergey Efimoviç Malov’un İlmî Ve İçtimaî Faaliyetleri, (Çev: B. Abdıldayev). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/844205 (Erişim Tarihi: 19.11.2023)
[2] Çakı, C. (2019). Mao Zedong'un Kült Liderlik Propagandasında Kullanılan Posterlerin Göstergebilimsel Analizi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 19, Sayı 2, S. 189-210.
[3] Yasheng, T. ve Özyetgin, A. M. (2020). “Beş Dilli Sözlük” Üzerine Yapılan Çalışmalar. Yıldız Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 04, Sayı 1, S. 47-61.
Kocaoğlu, T. (2002). Mançu Sarayındaki Beş Dilli Sözlük: Wu ti Ch’ing Wen Chien. Türk Araştırmaları Dergisi, S. 139-149.
[4] Jankowski, H. (2010). Orta Asya Türk Dillerinin Bazı Ortak Özellikleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, Cilt 17, Sayı 2, S. 131-142
[5] Sincan Uygur Özerk Bölgesi içerisinde bulunan Moğol özerk ili.
[6] Ekrem, E. (2006). Göktürklerden Türklere: Türk Kimliğinin Oluşmasına Tarihsel Bir Bakış. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (HÜTAD), Sayı 5, S 5-24.
Bakırcı, F. (2018). Uygurca Bir Sivil Hayat Belgeseli: Maitrisimit. Jost, 2/1, S. 7-23.
Doğru, F. (2023). Maytrısimit’te Anlamsal / Sözlüksel Dil Ögelerinden Yabancı Adlar. Dil Araştırmaları, Sayı 32, S. 257-280.
*** Murad, A. T., (2010) Ünlü Dilci, Tanınmış Toplum Erbabı, Araştırmacı İbrahim Mutii Efendi Vefat Etti. Dil ve Tercüme Dergisi, Sayı 1, S. 95-96.
[7] Sincan Uygur Özerk Bölgesi içerisinde bulunan Moğol özerk ili.
[8] Pekin.
[9] Çin’de bulunan bir şehir.
[10] Siyasi bir çizgi.
